Edmondo de Amicis – „Serce. Opowiadania miesięczne”

Wydawnictwo: NASZA KSIĘGARNIA

Warszawa 1969

Tytuł oryginału: Cuore

Przekład: Maria Konopnicka

Ilustracje: Leonia Janecka

 

 

 

 

W pierwszy dzień roku szkolnego, czyli 17 października 1886 roku, we Włoszech nakładem wydawnictwa Treves ukazała się niewielkich rozmiarów powieść, a właściwie zbiór opowiadań pod tytułem Serce. Książka ta natychmiast odniosła ogromny sukces. Z kolei jej polska premiera miała miejsce w roku 1887. W ciągu kilku kolejnych miesięcy była wydawana wielokrotnie i tłumaczona na wiele języków. Książka adresowana jest do młodych czytelników i praktycznie od samego początku ceniona była przez krytyków głównie za bogactwo bodźców moralnych oraz patriotycznych, jak również idei zjednoczenia. Przez niektórych katolickich polityków książka została bardzo ostro skrytykowana. Powodem tej krytyki stał się fakt, iż Autor pominął w niej wątki religijne. Od dziesiątek lat książka ta uważana jest za swego rodzaju arcydzieło literackie i na stałe weszła do kanonu lektur literatury dla dzieci i młodzieży, choć bardziej skłaniałabym się jedynie ku literaturze dziecięcej.

 

Edmondo de Amicis (1846-1908) nad Sercem pracował w latach 1878-1886. Myślą przewodnią tej książki jest przede wszystkim wychowanie prawego obywatela zjednoczonych Włoch. Dlatego też nie bez powodu dziecięcy bohaterowie opowiadań to nie tylko turyńczycy, ale także mieszkańcy Południa oraz mały Sycylijczyk heroicznie oddający życie za swoją towarzyszkę podróży. Szkoła, którą przedstawia Autor to miejsce, gdzie spotykają się uczniowie należący do różnych warstw społecznych oraz wywodzący się z różnych regionów Włoch. Patrząc na opowiadania pod kątem dydaktycznym można stwierdzić, że bohaterowie pochodzący z terytoriów mniej rozwiniętych i w związku z tym bardziej lekceważonych z powodów ekonomicznych, charakteryzują się istotnymi cnotami ducha, czyli poczuciem honoru, wytrwałością w dążeniu do celu czy odwagą. Cechy te Autor ukazuje jako atawistyczne elementy charakteru Włocha, czyli innymi słowy obywatela Italii postrzeganej jako spójnej struktury państwowej.

Edmondo de Amicis 
Portret pochodzi z 1898 roku.
autorka:
Gabrielle de Veaux Clements
(1858-1948)

Społeczno-polityczne zainteresowanie tak bardzo charakterystyczne dla socjalistycznego ustroju ideowego nie stanowiło jednostkowego zjawiska w literaturze włoskiej przełomu XIX i XX wieku, co oznacza, że Edmondo de Amicis nie był jedynym pisarzem, który poruszał tego typu problemy. W tamtym okresie Serce zaliczane było do lektur, których zadanie polegało na kształtowaniu świadomości przeciętnego czytelnika. Przede wszystkim chodziło tutaj o jego uczestnictwo w życiu narodowym, a także sprawienie, aby czuł się dumny ze swojego państwa (patriotyzm), stając się jednocześnie przyzwoitym człowiekiem.

Opowiadania de Amicisa zostały ujęte w ramy „dzienniczka chłopca”, dlatego też tekst zaproponowany czytelnikowi sprawia wrażenie rzeczywistego dokumentu. Tę iluzję autentyczności wzmacniają włączane od czasu do czasu listy, które bohater otrzymuje od rodziców i siostry. Choć listy te zazwyczaj są pisanie w surowym tonie, to jednak przepełnione miłością upomnienia oraz wskazówkami na przyszłość. Aby wywołać złudzenie realności wypowiedzi Autor zastosował barwny język, który jest pozbawiony sztuczności, choć jednocześnie nie jest on wolny od sentymentalizmu.

Serce to lektura, która powinna być omawiana w klasie trzeciej szkoły podstawowej. Jej pietyzm odgrywa tutaj podwójną rolę. Z jednej strony ukazuje rzeczywistość pełną wartości, które oddziaływują na wyobraźnię czytelnika i tym samym przemawiają do jego wrażliwości, natomiast z drugiej stanowią narzędzie oddziaływania na odbiorcę, tworząc godny naśladowania model etyczny, który oparty jest na solidarności, odwadze, miłości bliźniego oraz przywiązaniu do ojczyzny. Opowiadania są także wzorem stylistycznym, za którym w sposób zupełnie nieświadomy podąża dziecięcy narrator utworu. Jeżeli spojrzymy na narratora pod kątem historyczno-literackim, wówczas zauważymy, że odzwierciedla on styl pisarski niezwykle charakterystyczny dla literatury patetycznej ówczesnej epoki.

Pośrednio tekst opowiadań świadczy o obowiązującej we włoskich szkołach końca XIX wieku metodyce nauczania oraz sposobie wychowania dzieci. Lekturze, która wręcz obfituje w dobre przykłady przypisuje się w tym kontekście istotną rolę. Z kolei świat ludzi dorosłych w utworze de Amicisa to rzeczywistość ludzi dobrych i w głównej mierze skłonnych do poświeceń, choć nękanych przeciwnościami losu oraz zmagającymi się z problemami życia codziennego, jak nędza czy choroby. Trudności te w tym samym stopniu dotykają niemal każdego z bohaterów. Obecność problemów stanowi rękojmię zwycięstwa sprawiedliwości i zapewnia poczucie bezpieczeństwa.

Ilustracja z oryginalnego wydania z 1886 roku
autor nieznany

Zgodnie z ideą heroizmu wyrażoną przez burmistrza z opowiadania pod tytułem Odwaga cywilna, szlachetne działania bohaterów zawierają w sobie pierwiastek boskiego natchnienia, co stanowi ideologiczny klucz Serca.

(…) Panowie! Piękną, czcigodną jest rzeczą heroizm mężczyzny! Ale w dziecku nie znającym jeszcze ambicji ani jakichkolwiek pobudek osobistego interesu, w dziecku, które musi mieć o tyle więcej odwagi, o ile siły jego są słabsze, w dziecku, od którego nie wymagamy nic jeszcze i które do niczego nie jest obowiązane, które nam już dobrym i szlachetnym się wydaje, kiedy rozumie i uznaje poświęcenie innych – heroizm w dziecku takim jest czymś boskim. Nic więcej nie powiem, panowie! (…)*

W opowiadaniach de Amicisa męstwo okazuje się wartością, która nie jest związana z wiekiem bohatera, lecz z jego charakterem i posiadanymi przez niego cechami moralnymi. Męstwo nie wiąże się także z siłą fizyczną danej postaci, ale z mocą ducha, natomiast rozmiar bohaterstwa Autor sugeruje zmierzyć stopniem bezinteresowności heroicznego czynu. W przypadku bohaterów opowiadań zdolność do niebywałego heroizmu stanowi konfrontacja ze śmiercią bez względu na ich stopień typizacji. Zetknięcie się ze śmiercią ma dla nich głównie charakter katarktyczny i wyzwala uczucie współczucia, rozwija odpowiedzialność, uczy poświęcenia i zarazem odsłania prawdę o przemijaniu spraw ludzkich oraz o trwałości idei. Zaskakiwać może mnogość scen, w których bohaterowie Serca umierają, ciężko chorują bądź doświadczają śmierci osób im bliskich. Dlatego też fakt ten sprawia, że opowiadaniom de Amicisa został postawiony zarzut epatowania smutkiem, nadmiernym patosem oraz doprowadzaniem czytelnika do łatwego wzruszania się podczas czytania. W tej krytyce pominięto natomiast przyświecające koncepcjom Autora dążenia wychowawcze, jak wyeksponowanie wartości indywidualnego poświęcenia i ofiary dla innych ludzi.

Ilustracja z oryginalnego wydania (1886)
autor nieznany

W momencie, gdy Serce ukazało się na rynku wydawniczym, de Amicis był już dość sławny, dlatego też opowiadania trafiły do czytelników, którzy posiadali już pewne pojęcie o jego twórczości. Wówczas oceniono, że utwór w przystępny i zarazem atrakcyjny sposób porusza dylematy społeczeństwa, które zmaga się z nową sytuacją polityczną, usiłując tworzyć bądź zrekonstruować tożsamość narodową ponad podziałami administracyjnymi, regionalnymi i językowymi. Ówczesne społeczeństwo włoskie stawiało przede wszystkim pytania o sens pewnych wartości, tak więc opowiadania te stały się dla niego doskonałą odpowiedzią na rzeczone pytania. Utwór bardzo dobrze ukazuje ideały przekonujące każdego bez względu na jego polityczne poglądy, jednocześnie nie podważając obowiązującego systemu władzy, gdyż w literackim świecie wszystkie klasy społeczne współistnieją dość harmonijnie. Z uwagi na uniwersalność proponowanego w opowiadaniach modelu wychowawczego, ukazanego czytelnikowi w interesującej formie, łatwo domyślić się przyczyn sukcesu utworu także poza granicami Włoch.

Maria Konopnicka (1842-1910) nie była jedyną, która podjęła się przekładu Serca na język polski, lecz jej przekład jest najbardziej znany w Polsce. Szczególne zainteresowanie Pisarki utworem mogło wynikać z jej swoistego upodobania do powieści sentymentalnych. Maria Konopnicka uchodziła za wziętą tłumaczkę literackich nowości, natomiast jej nazwisko stanowiło gwarancję jakości przekładu, tym bardziej, że jej własna twórczość była bardzo zbliżona do pisarstwa de Amicisa, gdyż również poruszała problemy społeczne. Najprawdopodobniej przekład Serca nie sprawił Marii Konopnickiej zbyt wielu trudności. W liście do Zofii Mickiewiczowej (1866-1956) datowanym na 12 maja 1905 roku, Autorka napisała, iż była w stanie przełożyć aż połowę utworu w ciągu dwóch tygodni, który do rąk polskich czytelników trafił już na przełomie lat 1905/1906.

Ilustracja z oryginalnego wydania z 1886 roku
autor nieznany

Generalnie można przypuszczać, że opowiadania de Amicisa wzbudziły tak dużą popularność wśród tłumaczy ówczesnego pokolenia głównie dlatego, że poruszały istotny z ich perspektywy motyw patriotyzmu, natomiast jako tekst „obcy” nie mógł wzbudzić sprzeciwu cenzury. Z kolei problem miłości do ojczyzny ujmowany był w bezpiecznym kontekście malowniczej Italii.

---

* E. de Amicis, Odwaga cywilna [w:] Serce. Opowiadania miesięczne, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1969, s. 79.