Wielka szachownica: wojna o sukcesję hiszpańską i przetasowania dynastyczne w Europie

 

Śmierć Karola II Hiszpańskiego w 1700 roku, monarchy, którego chorowite życie przez dekady rzucało długi, pełen niepokoju cień na Europę, wywołała kryzys dynastyczny o niespotykanej skali. Przez wieki rozległe, choć nieco nieporęczne imperium hiszpańskich Habsburgów było filarem europejskiej struktury władzy. Jego potencjalne wchłonięcie przez francuskich Burbonów lub austriackich Habsburgów groziło zburzeniem kruchej równowagi sił, co mogło rozpętać konflikt ogarniający cały kontynent. Następująca po tym wojna o sukcesję hiszpańską (1701–1714) była czymś znacznie więcej niż tylko walką o jeden tron; była wielkim przetasowaniem losów dynastii, terytoriów i wpływów strategicznych, które zasadniczo przeobraziło polityczną mapę Europy, ustanawiając zasadę równowagi jako fundament stosunków międzynarodowych.

Źródła tego tytanicznego starcia tkwiły głęboko w zawiłej sieci europejskich małżeństw królewskich oraz w trwałym nacisku na legitymizację dynastyczną. Ostatni męski potomek hiszpańskiej linii Habsburgów, Karol II, nie miał dziedzica, a jego imperium rozciągało się od Ameryk po Neapol, Mediolan i Niderlandy. Wyłoniło się dwóch głównych pretendentów, obaj z silnymi, choć problematycznymi więzami genealogicznymi z hiszpańskim tronem. Po jednej stronie stali francuscy Burbonowie, reprezentowani przez wnuka Ludwika XIV, Filipa, księcia Andegawenii. Jego roszczenia wynikały z pokrewieństwa z Marią Teresą, żoną Ludwika XIV i starszą przyrodnią siostrą Karola II. Jednak Maria Teresa formalnie zrzekła się praw do sukcesji hiszpańskiej przy okazji ślubu z Ludwikiem XIV. Po drugiej stronie byli austriaccy Habsburgowie, uosabiani przez cesarza Leopolda I i jego syna, arcyksięcia Karola. Ich roszczenia opierały się na matce Leopolda, Marii Annie — również siostrze Filipa IV Hiszpańskiego — oraz na małżeństwie Leopolda z Małgorzatą Teresą, siostrą Karola II. Co istotne, ich zrzeczenia się praw były uznawane za mniej bezwzględne lub uzależnione od wypłaty posagu, który nigdy nie został w pełni uregulowany.
 
Obawa, że Francja lub Austria przejmą całe hiszpańskie dziedzictwo, była wyraźna i doprowadziła do desperackich prób podziału imperium przed wojną. Ludwik XIV i Wilhelm III Orański, ówczesny król Anglii, trzykrotnie próbowali podzielić imperium hiszpańskie, by zapobiec hegemonicznej unii, lecz traktaty te konsekwentnie zawodziły — głównie z powodu hiszpańskiej dumy narodowej i niezłomnej woli Karola II, by zachować integralność swojego dziedzictwa. W swoim ostatnim testamencie, pod wpływem profrancuskich frakcji i własnego przekonania o boskim prowadzeniu, Karol II przekazał całe swoje imperium Filipowi Andegaweńskiemu, pod warunkiem, że korony Hiszpanii i Francji nigdy nie zostaną połączone. Ludwik XIV, po długim namyśle, przyjął testament, słynnie ogłaszając: „Pireneje już nie istnieją.” Ta decyzja, choć pozornie umacniająca linię Burbonów, była bezpośrednim wyzwaniem dla równowagi sił i śmiałym zakładem, że pozostałe potęgi Europy zaakceptują tak dramatyczną zmianę bez oporu. Późniejsze prowokacyjne działania Ludwika — uznanie roszczeń Jakuba III Stuarta do tronu Anglii oraz zajęcie „fortec barierowych” w Niderlandach Hiszpańskich — utwierdziły jego rywali w przekonaniu, że mają do czynienia z egzystencjalnym zagrożeniem.

Wojna, która wybuchła, była prawdziwie paneuropejska, toczona na wielu frontach z niespotykaną skalą i zaciekłością. Wielka Aliancja, obejmująca Anglię, Republikę Zjednoczonych Prowincji i Święte Cesarstwo Rzymskie (dowodzone przez austriackich Habsburgów), szybko wciągnęła różnych książąt niemieckich, Sabaudię i Portugalię. Ich cel był jasny: zapobiec konsolidacji rozległego imperium zdominowanego przez Burbonów. W pierwszych latach konfliktu siły alianckie, pod genialnym dowództwem Johna Churchilla, księcia Marlborough, oraz księcia Eugeniusza Sabaudzkiego, zadały szereg miażdżących porażek dotąd potężnej armii francuskiej. Zwycięstwa pod Blenheim (1704), Ramillies (1706), Turynem (1706) i Oudenarde (1708) obaliły mit francuskiej niezwyciężoności, doprowadzając Francję na skraj upadku i ukazując wojskowy geniusz, który zasadniczo ukształtował wynik dynastyczny. Jednak nawet gdy Francja chwiała się w posadach, wojna okazała się niezwykle kosztowna i politycznie destabilizująca dla wszystkich stron, wymagając ofiar z krwi i skarbów, których skutki odczuwano przez pokolenia.

Bitwa pod Blenheim 
Obraz został namalowany w 1750 roku.
autorzy: Jacob i Johan Huchtenburg

Najgłębsze przetasowanie dynastyczne miało miejsce na samym tronie hiszpańskim. Filip V, wnuk Ludwika XIV, stanął przed trudnym zadaniem. Mimo że odziedziczył Hiszpanię na mocy testamentu Karola II, jego panowanie zostało zakwestionowane przez austriackiego pretendenta, arcyksięcia Karola, który przy wsparciu Brytyjczyków i Holendrów zdołał nawet na krótko zająć Madryt. Walka o władzę w Hiszpanii, często nazywana „wojną o sukcesję pirenejską”, przybrała formę brutalnego konfliktu domowego między Kastylią, która w większości popierała Filipa V, a Koroną Aragonii, która opowiedziała się za arcyksięciem Karolem, obawiając się utraty tradycyjnych fueros (przywilejów) w obliczu scentralizowanej monarchii Burbonów. Filip V, wzorując się na francuskich modelach administracyjnych, rozpoczął program centralizacji, likwidując dawne instytucje Aragonii, Walencji i Katalonii poprzez dekrety Nueva Planta, tworząc tym samym bardziej zjednoczoną, kastylijsko zdominowaną Hiszpanię. Ten proces, choć brutalny, umocnił władzę dynastii Burbonów, ustanawiając nową linię królewską, która rządziła Hiszpanią przez kolejne stulecia — choć jej los był już nierozerwalnie związany z francuskimi Burbonami, mimo formalnej odrębności. Ustanowienie hiszpańskiej linii Burbonów oznaczało definitywny koniec świetnej, choć ostatecznie tragicznej, linii Habsburgów hiszpańskich, zamykając epokę zapoczątkowaną przez Ferdynanda i Izabelę, która głęboko ukształtowała wczesnonowożytną Europę.
 
Podczas gdy Burbonowie zabezpieczyli Hiszpanię, austriaccy Habsburgowie doświadczyli znaczącej, choć ukierunkowanej na nowo, ekspansji dynastycznej. Arcyksiążę Karol, który niestrudzenie walczył o całe dziedzictwo hiszpańskie, znalazł się w zupełnie nowej sytuacji po niespodziewanym wydarzeniu: w 1711 roku jego starszy brat, cesarz Józef I, zmarł bezpotomnie, wynosząc Karola do godności cesarza rzymskiego jako Karola VI. Ten sejsmiczny zwrot natychmiast zmienił strategiczne kalkulacje Wielkiego Sojuszu. Perspektywa zjednoczonego imperium Habsburgów obejmującego Święte Cesarstwo Rzymskie, Austrię i rozległe posiadłości hiszpańskie stała się równie groźna jak wcześniej obawiana unia Burbonów. Nagle równowaga sił, o którą walczyli sojusznicy, znalazła się w nowym zagrożeniu. W rezultacie sojusznicy, zwłaszcza Wielka Brytania i Republika Zjednoczonych Prowincji, stracili zapał do osadzenia Karola VI na tronie hiszpańskim.

Ta zmiana zmusiła Karola VI do zaakceptowania kompromisu. Choć nie udało mu się zdobyć korony Hiszpanii, traktaty w Utrechcie (1713) i Rastatt (1714) potwierdziły znaczące zdobycze terytorialne dla austriackich Habsburgów z dawnego imperium hiszpańskiego. Otrzymali Niderlandy Hiszpańskie (które stały się Niderlandami Austriackimi), Królestwo Neapolu, Księstwo Mediolanu i Sardynię (później wymienioną na Sycylię w 1720 roku). Choć nie była to cała Hiszpania, były to zdobycze strategicznie istotne. Przekierowały one dynastię Habsburgów z jej wielowiekowego skupienia na hiszpańskiej gałęzi i imperium zamorskim ku skonsolidowanemu, potężnemu bytowi środkowoeuropejskiemu. Habsburgowie przekształcili się z rozległej monarchii dualistycznej w bardziej zwartą potęgę terytorialną, której przyszłość coraz bardziej wiązała się z konsolidacją różnorodnych posiadłości w Europie Środkowej i Wschodniej. Późniejsze ogłoszenie sankcji pragmatycznej przez Karola VI, mającej na celu zabezpieczenie niepodzielności jego ziem dziedzicznych i sukcesji jego córki Marii Teresy, było bezpośrednim skutkiem tego przetasowania — wysiłkiem dynastycznym, by zapobiec przyszłej fragmentacji po ogromnym trudzie konsolidacji pozycji rodziny.

Bitwa pod Malplaquet (1709)
Zwycięstwo aliantów. Straty w bitwie były tak wielkie,
że wstrząsnęły Europą i tym samym zwiększyły
pragnienie zawarcia pokoju.
autor: Louis Laguerre

Poza dwoma głównymi pretendentami dynastycznymi, wojna o sukcesję hiszpańską okazała się kuźnią dla innych rosnących i konsolidujących się potęg europejskich. Wielka Brytania, ukształtowana jako zjednoczone królestwo na mocy Aktu Unii ze Szkocją w 1707 roku, w samym środku konfliktu, wyłoniła się jako hegemon morski i handlowy. Jej głównym celem dynastycznym było potwierdzenie sukcesji protestanckiej, zwłaszcza linii hanowerskiej, która była poważnie zagrożona przez uznanie przez Ludwika XIV katolickiego pretendenta Jakuba Stuarta. Pokój w Utrechcie odegrał kluczową rolę w zabezpieczeniu tej sukcesji, ponieważ Francja formalnie uznała linię hanowerską, kończąc tym samym wieloletni spór dynastyczny w Anglii. Co więcej, zdobycze terytorialne Brytanii były znaczące: Gibraltar i Minorka zapewniły kluczowe bazy morskie kontrolujące dostęp do Morza Śródziemnego, a w Ameryce Północnej Francja odstąpiła Nową Szkocję, Nową Fundlandię i terytorium Zatoki Hudsona, kładąc podwaliny pod rozległe imperium kolonialne. Handlowo, Brytania uzyskała asiento — lukratywne prawo do dostarczania zniewolonych Afrykanów do kolonii hiszpańskich w Ameryce, co znacząco wzmocniło jej rozwijającą się sieć handlową. Wojna ta ugruntowała pozycję Brytanii jako globalnej potęgi, jej stabilność dynastyczna została zapewniona, a ambicje imperialne wyraźnie zdefiniowane.
 
Kolejną rosnącą potęgą, której losy dynastyczne znacznie się poprawiły, było Księstwo Sabaudii. Pod wodzą bystrego Wiktora Amadeusza II, Sabaudia zręcznie poruszała się w zmieniających się sojuszach wojny, początkowo opowiadając się po stronie Francji, a następnie przechodząc do Wielkiego Sojuszu. Ta strategiczna elastyczność przyniosła znakomite rezultaty. Traktaty w Utrechcie wyniosły Sabaudię do rangi królestwa, przyznając Wiktorowi Amadeuszowi wyspę Sycylię, wraz z Montferratem i innymi terytoriami z Mediolanu. Choć Sabaudia później wymieniła Sycylię na Sardynię w 1720 roku, uzyskanie tytułu królewskiego było kluczowym awansem dynastycznym, czyniąc z dynastii sabaudzkiej znaczącego gracza na scenie włoskiej i europejskiej — zapowiedź jej przyszłej roli w zjednoczeniu Włoch.

Wiktor Amadeusz II, książę Sabaudii (1750)
autor nieznany

 
Podobnie Królestwo Prus, choć formalnie ustanowione tuż przed wojną w 1701 roku dla Fryderyka I, umocniło swój nowy status i uzyskało międzynarodowe uznanie dzięki udziałowi w Wielkim Sojuszu. Wnosząc wkład wojskowy w działania sprzymierzonych, Prusy zdobyły bezcenne doświadczenie militarne i wzmocniły swoją pozycję wśród państw niemieckich, sygnalizując swoje wejście na scenę jako rosnąca potęga w Europie Północnej. Choć nie było to przetasowanie w sensie objęcia nowego tronu przez inną dynastię, wojna odegrała kluczową rolę w legitymizacji i potwierdzeniu aspiracji dynastycznych Hohenzollernów, torując drogę do przyszłego awansu Prus jako znaczącej siły politycznej.
 
Pokój w Utrechcie, a następnie traktaty w Rastatt i Baden, nie oznaczały jedynie zakończenia wyniszczającego konfliktu, lecz stanowiły nowy plan porządku europejskiego. Negocjacje były złożone i długotrwałe, obejmowały wiele traktatów dwustronnych zamiast jednego wspólnego dokumentu, co odzwierciedlało różnorodne interesy i odrębne, napędzane dynastią cele zwycięzców. Zasadą leżącą u podstaw tych porozumień była „równowaga sił”. Przetasowanie dynastyczne zostało starannie zaplanowane, by zapobiec osiągnięciu hegemonii przez jedno mocarstwo. Filip V został uznany królem Hiszpanii, lecz kluczowym warunkiem było jego zrzeczenie się wszelkich roszczeń do tronu francuskiego, co prawnie rozdzieliło dwie korony Burbonów. Przekazanie terytoriów Austrii, Wielkiej Brytanii i Sabaudii zostało precyzyjnie wyważone, by zachować tę równowagę. Wojna przekształciła zatem abstrakcyjną koncepcję równowagi sił w konkretny, prawnie wiążący mechanizm, który miał kierować europejską dyplomacją przez następne stulecie, stawiając bezpieczeństwo zbiorowe ponad niekontrolowaną ambicję dynastyczną.

Podsumowując, wojna o sukcesję hiszpańską była momentem przełomowym w historii Europy, zasadniczo przepisującym kontynentalną narrację dynastyczną i geopolityczną. Zrodzona z obawy, że jedna sukcesja dynastyczna może zachwiać całym europejskim ładem, zakończyła się celowym i złożonym przetasowaniem tronów, terytoriów i stref wpływów. Ostatecznie zakończyła epokę dominacji hiszpańskich Habsburgów, ustanawiając Burbonów w Hiszpanii i zapoczątkowując okres reform modernizacyjnych. Równocześnie skierowała austriackich Habsburgów ku skonsolidowanemu imperium środkowoeuropejskiemu, oddalając ich od dawnych aspiracji imperialnych w Hiszpanii. Wielka Brytania wyłoniła się jako potęga protestancka z ustabilizowaną linią dynastyczną i rozwijającym się imperium globalnym, podczas gdy mniejsze państwa, takie jak Sabaudia i Prusy, zyskały wyższy status dynastyczny. Ostatecznie dziedzictwem tej wojny nie były jedynie konkretne zmiany dynastyczne, lecz głębokie i trwałe ustanowienie zasady równowagi sił jako naczelnej reguły stosunków międzynarodowych, która kształtowała bieg europejskiej polityki przez kolejne stulecia i pokazała, że konflikty dynastyczne mogą — paradoksalnie — sprzyjać nowej formie zbiorowego bezpieczeństwa.

 
Bibliografia:
 
1.     Bély L..: La guerre de Succession d’Espagne (1701–1714), Perrin, 2015.
2.     Black J.: European International Relations 1648–1815, Palgrave Macmillan, 2002.
3.     Falkner. J.:. Great and Glorious Days: Marlborough’s Battles 1704–1709, Pen & Sword, 2002.
4.     Lynn J. A.: The Wars of Louis XIV 1667–1714, Longman, 1999.
5.     Storrs Ch.: War, Diplomacy and the Rise of Savoy, 1690–1720, Cambridge University Press, 1999.
 

prawa autorskie Ⓒ Agnieszka Różycka