Kultura Vinča: zaawansowana cywilizacja neolityczna na Bałkanach

 

Przyjęta narracja o rozwoju ludzkości zwykle lokuje początki „cywilizacji” w epoce brązu na Bliskim Wschodzie, utożsamiając je z monumentalną architekturą, systemami pisma oraz scentralizowanymi strukturami politycznymi. Coraz częstsza ponowna analiza materiału archeologicznego podważa jednak tę eurocentryczną i sztywną chronologię, zwłaszcza w świetle badań nad kulturą Vinča. Rozkwitająca na Bałkanach między około 5400 a 4500 p.n.e., kultura Vinča jawi się jako społeczeństwo neolityczne o wyjątkowym stopniu zaawansowania. Charakteryzowała się bezprecedensowym poziomem innowacji technologicznych, złożoną organizacją społeczną, wyrafinowaną kulturą materialną oraz bogatym światem symboli. Wszystkie te elementy razem kwestionują tradycyjne postrzeganie neolitu jako epoki prostoty. Analiza różnych aspektów kultury Vinča pokazuje, że jej rozległe i długowieczne osady, wysoko wyspecjalizowane rzemiosła, pionierska proto-metalurgia oraz enigmatyczne systemy symboliczne świadczą o poziomie rozwoju, który uzasadnia określenie jej mianem zaawansowanej cywilizacji neolitycznej. Było to społeczeństwo zdolne do głębokiej złożoności społecznej i technologicznej na długo przed pojawieniem się urbanizmu w innych częściach Europy.

Chronologia, zasięg geograficzny i geneza złożoności

Kultura Vinča wyrosła z wcześniejszej tradycji Starčevo, stopniowo ją wypierając na rozległych obszarach Europy Południowo-Wschodniej. Jej główny zasięg obejmował tereny dzisiejszej Serbii, Kosowa, części Bośni i Hercegowiny, Rumunii, Bułgarii oraz Węgier, przy czym najbardziej gęsto zaludnione i wpływowe ośrodki skupiały się w rejonie Bałkanów Centralnych. Wyróżnia się dwie zasadnicze fazy rozwoju tej kultury: Vinča-Tordos (wczesna i środkowa Vinča, ok. 5400–4800 p.n.e.) oraz Vinča-Pločnik (późna Vinča, ok. 4800–4500 p.n.e.), z których każda odzwierciedla postępujące osiągnięcia w dziedzinie kultury materialnej i złożoności osadniczej.

Źródeł złożoności kultury Vinča należy upatrywać w połączeniu sprzyjających warunków środowiskowych z umiejętną adaptacją wczesnych praktyk rolniczych. Żyzne doliny Dunaju i jego dopływów dostarczały obfitych zasobów, umożliwiając powstawanie nadwyżek żywności i wspierając wzrost gęstości zaludnienia. Podstawę gospodarki stanowiły uprawy zbóż (pszenicy i jęczmienia) oraz roślin strączkowych, uzupełniane hodowlą zwierząt (bydła, owiec, kóz i świń). Ta stabilna baza ekonomiczna sprzyjała osiadłemu trybowi życia oraz akumulacji bogactwa. W odróżnieniu od wcześniejszych, bardziej nietrwałych osad neolitycznych, stanowiska kultury Vinča przekształcały się w rozległe tells – sztuczne wzgórza powstałe z kolejnych warstw zasiedlenia na przestrzeni stuleci. Ich obecność świadczy o imponującej długowieczności i ciągłości zamieszkania. Miejsca takie jak Vinča-Belo Brdo, Divostin, Selevac, a zwłaszcza Pločnik, stanowią wyraz tej trwałej okupacji i stopniowego rozwoju kulturowego, tworząc fundament dla zaawansowanej struktury społecznej.

Osadnictwo i architektura: fundamenty proto-urbanistycznego krajobrazu

Jednym z najmocniejszych dowodów na zaawansowany charakter kultury Vinča pozostaje skala i organizacja jej osad. Choć nie były to jeszcze „miasta” w mezopotamskim rozumieniu, wiele stanowisk wyróżniało się niezwykłą wielkością jak na epokę neolitu, obejmując nierzadko kilka hektarów i skupiając populacje liczone w tysiącach, a nie setkach mieszkańców. Eponimiczne stanowisko Vinča-Belo Brdo nad brzegiem Dunaju ukazuje imponujące 10,5 metra nawarstwionych warstw kulturowych, świadczących o nieprzerwanym zasiedleniu przez ponad tysiąc lat. Osady typu tell odzwierciedlają ogromny nakład wspólnotowej pracy oraz wysoki stopień spójności społecznej, sugerując istnienie stabilnego i dobrze zorganizowanego społeczeństwa zdolnego do długofalowego planowania.

Architektura tych osad dodatkowo podkreśla ich rozwinięty charakter. Domy wznoszono zazwyczaj na planie prostokąta, stosując technikę plecionki oblepionej gliną (ang. wattle-and-daub), a wnętrza często tynkowano i malowano. Znaleziska z Selevca i Opova wskazują na obecność budynków wieloizbowych, wyposażonych w podziały wewnętrzne, paleniska, a nawet podłogi wyniesione ponad grunt, co świadczy o zaawansowanym rozumieniu praktycznych rozwiązań mieszkalnych. Choć brak jednoznacznych dowodów na planowe układy urbanistyczne w postaci siatek ulic czy wyraźnie wytyczonych traktów, sama gęstość zabudowy oraz konsekwentna orientacja struktur w obrębie tells sugerują istnienie pewnego stopnia regulacji wspólnotowej, a być może nawet pierwszych prób planowania przestrzennego. Długotrwałe utrzymanie i rozbudowa tych osad wymagały znacznej koordynacji społecznej, sprawnego zarządzania zasobami oraz silnej tożsamości kulturowej. Wszystko to wykraczało poza ramy prostych wiosek agrarnych, zbliżając osady Vinča do proto-urbanistycznych centrów. Skala i trwałość tych struktur wyraźnie odróżniają kulturę Vinča od wielu innych społeczności neolitycznych, podkreślając jej wyjątkową drogę ku złożoności.

 

Fundamenty gospodarki i utrzymania: poza prostą egzystencją

Gospodarka kultury Vinča opierała się przede wszystkim na rolnictwie i hodowli zwierząt, prowadzonych z dużą skutecznością. Uprawiano różne odmiany pszenicy, jęczmienia i prosa, a także groch, soczewicę i len, które dostarczały podstawowych produktów żywnościowych oraz surowców do wyrobu tekstyliów. Hodowla bydła, owiec, kóz i świń zapewniała mięso, mleko, wełnę oraz siłę pociągową. Nie była to jednak gospodarka nastawiona wyłącznie na przetrwanie – istnieją wyraźne dowody na specjalizację oraz rozległe sieci wymiany, dzięki którym pozyskiwano egzotyczne materiały i rozpowszechniano wytwory Vinča. 

Najbardziej wymownym świadectwem handlu są artefakty z muszli Spondylus. Te charakterystyczne białe muszle, pochodzące z Morza Egejskiego, pokonywały setki kilometrów, by trafić do osad Vinča, gdzie przekształcano je w bransolety, paciorki i wisiory. Tak dalekosiężna wymiana wskazuje na istnienie ustalonych szlaków, mechanizmów społecznej dystrybucji oraz zapotrzebowania na dobra prestiżowe, co sugeruje rodzącą się hierarchię społeczną, w której takie przedmioty nadawały status. Oprócz Spondylusa wymieniano również obsydian z Karpat, krzemień z lokalnych źródeł oraz określone rodzaje kamienia do produkcji narzędzi, co świadczy o dynamicznej gospodarce regionalnej.

Równie istotne są dowody na rozwój rzemiosła. Jakość i powtarzalność ceramiki Vinča, figurek, a później także wyrobów metalowych, wskazują na stopień specjalizacji niespotykany w wielu innych społecznościach neolitycznych. Choć większość czasu zajmowały czynności związane z utrzymaniem, niektórzy członkowie wspólnot poświęcali się wytwarzaniu dóbr nieużytkowych lub wymagających wysokich umiejętności. Taka dywersyfikacja gospodarcza, wykraczająca poza prostą samowystarczalność, stanowi cechę bardziej złożonych społeczeństw – umożliwiała gromadzenie nadwyżek i sprzyjała powstawaniu odrębnych ról społecznych.

 

Kultura materialna i specjalizacja rzemieślnicza: znak zaawansowania

Kultura materialna społeczności Vinča odznacza się niezwykłym bogactwem i różnorodnością, ukazując wysoki poziom rzemiosła oraz wyraźnie zarysowaną estetykę. To właśnie w tej sferze najpełniej ujawnia się „zaawansowany” charakter tej społeczności, szczególnie widoczny w ceramice, figurkach antropomorficznych oraz narzędziach. Ceramika Vinča słynie z doskonałej jakości, eleganckich form i charakterystycznych zdobień. W przeciwieństwie do prostszych wyrobów wcześniejszych kultur neolitycznych, naczynia te były zazwyczaj czarno-szare lub czerwonawo-brązowe, starannie wypolerowane i często dekorowane misternymi żłobieniami, kanałami oraz rytymi wzorami geometrycznymi. Spotykamy tu zarówno proste miski i kubki, jak i bardziej złożone naczynia bikoniczne, wazony na nóżkach czy zoomorficzne rytóny. Spójność jakości i estetyki na rozległym obszarze wskazuje na ustandaryzowane techniki produkcji oraz wspólne normy kulturowe, co sugeruje istnienie wyspecjalizowanych garncarzy, doskonale opanowujących zarówno proces wypału, jak i sztukę dekoracji. Tworzenie tak dopracowanej i technicznie złożonej ceramiki wykraczało poza czystą funkcjonalność, odzwierciedlając silną tożsamość kulturową i rozwiniętą wrażliwość artystyczną.

Największe wrażenie pozostawiają jednak figurki antropomorficzne i zoomorficzne, które dostarczają głębokich wglądów w symboliczne i rytualne życie Vinča. Odkryto ich tysiące, o wysokości od kilku centymetrów do ponad 30 cm. Zdecydowana większość przedstawia stylizowane postacie ludzkie – stojące, o długich szyjach, trójkątnych twarzach, wyolbrzymionych cechach (duże oczy, wydatne nosy) i abstrakcyjnych formach ciała. Wiele figurek ukazuje postacie w bogatych strojach, hełmach lub maskach, co sugeruje rytualny charakter ubioru. „Dama z Vinča”, ze swoją maskowatą twarzą, dużymi oczami i enigmatycznym wyrazem, stanowi znakomity przykład ich kunsztu artystycznego. Interpretacje tych figurek są różnorodne – od przedstawień bóstw (boginie płodności, duchy domowe), poprzez wizerunki przodków czy uczestników rytuałów, aż po zabawki lub narzędzia dydaktyczne. Niezależnie od funkcji, ich liczba, różnorodność form i spójna jakość artystyczna w całym kręgu kultury Vinča podkreślają istnienie głęboko zakorzenionego systemu symbolicznego oraz rozwiniętej tradycji sztuki figuratywnej, świadczącej o złożonym życiu intelektualnym i duchowym. Celowa i umiejętna produkcja tych obiektów wskazuje na obecność klasy rzemieślników lub osób posiadających specjalne przygotowanie rytualne czy artystyczne, co dodatkowo potwierdza istnienie specjalizacji w tym społeczeństwie. Poza ceramiką i figurkami, rzemieślnicy Vinča wytwarzali starannie wypolerowane narzędzia kamienne, przybory z kości oraz misterną biżuterię z kości, muszli i gliny – w tym paciorki, wisiory i ozdoby kompozytowe. Ogólna wyrafinowana forma ich kultury materialnej dowodzi nie tylko wysokich umiejętności technicznych, lecz także rozwiniętej wrażliwości estetycznej oraz zdolności do abstrakcyjnego myślenia i symbolicznego przedstawiania.

 

Proto-metalurgia: świt nowej epoki

Najbardziej zaskakującym i zarazem najważniejszym świadectwem zaawansowania kultury Vinča jest jej pionierski rozwój proto-metalurgii. Przez długi czas sądzono, że europejski chalkolit (epoka miedzi) rozpoczął się dopiero około 4000 roku p.n.e. Tymczasem odkrycia archeologiczne na stanowiskach Vinča przesunęły tę chronologię o wiele stuleci wstecz, ujawniając dowody na trwałą produkcję miedzi już około 5400–5200 roku p.n.e. – najwcześniejszą znaną rozległą metalurgię miedzi na świecie. Najbardziej spektakularne znaleziska pochodzą ze stanowiska Pločnik w Serbii. W trakcie wykopalisk odkryto miedziane siekiery, szydła i inne narzędzia, a także żużel i tygielki, co dowodzi nie tylko znajomości zimnego kucia rodzimej miedzi (praktykowanego wcześniej), lecz także umiejętności aktywnego wytapiania rud – procesu technologicznie znacznie bardziej złożonego. Obecność pieców i warsztatów wskazuje na istnienie specjalnie wydzielonych stref produkcji metalu, co świadczy o rzemiośle wyspecjalizowanym, wykraczającym poza zwykłą działalność domową. Technologia miedzi w Pločniku i na innych stanowiskach, takich jak Belovode, dowodzi opanowania wysokotemperaturowego wypału, wymagającego zaawansowanej pirotechniki oraz wiedzy o właściwościach minerałów.

Znaczenie tej wczesnej metalurgii jest ogromne. Umiejętność wydobywania i obróbki metalu stanowiła przełom w ludzkiej pomysłowości, otwierając nowe możliwości w zakresie narzędzi, broni i przedmiotów prestiżowych. Choć kamienne narzędzia nadal dominowały w codziennym użyciu, artefakty miedziane nadawały szczególny status zarówno ich właścicielom, jak i kowalom, którzy je wytwarzali. Innowacja ta wskazuje na społeczeństwo zdolne do systematycznych eksperymentów, przekazywania wiedzy oraz mobilizacji zasobów potrzebnych do wydobycia i przetwarzania surowców. Kultura Vinča faktycznie zapoczątkowała epokę miedzi w Europie – na wiele stuleci przed innymi regionami – zasadniczo zmieniając nasze rozumienie dyfuzji technologii i niezależnego rozwoju metalurgii. Ten przełom technologiczny stanowi kluczową cechę zaawansowanej cywilizacji, ukazując jej zdolność do innowacji oraz pragnienie wykorzystywania zasobów naturalnych w nowatorski sposób.

 

Symbolika, rytuał i debata wokół „pisma Vinča”

Bogaty świat symboliczny kultury Vinča przejawia się nie tylko w figurkach, lecz także w zagadkowych znakach i symbolach umieszczanych na ceramice, narzędziach oraz glinianych tabliczkach. Ten aspekt stał się przedmiotem intensywnej debaty archeologicznej i lingwistycznej, zwłaszcza w kontekście tzw. „pisma Vinča”. Tysiące obiektów nosi nacięcia w postaci znaków – od prostych wzorów geometrycznych, takich jak krzyże, zygzaki czy chevrony, po bardziej złożone kombinacje. Najsłynniejsze przykłady to Tabliczki z Tărtăria, odkryte w Rumunii w 1961 roku, które zawierają znaki uderzająco przypominające najwcześniejsze systemy pisma. Choć nie można ich uznać za w pełni rozwinięty system pisma w sensie sumeryjskiego pisma klinowego czy egipskich hieroglifów – brak bowiem dowodów na istnienie struktury gramatycznej czy spójnej narracji – powtarzalność symboli, ich ustandaryzowane formy oraz występowanie w określonych kontekstach sugerują istnienie zaawansowanego systemu komunikacji.

Debata wokół „pisma Vinča” koncentruje się na pytaniu, czy znaki te stanowiły rzeczywisty system proto-pisma używany do celów administracyjnych lub rytualnych, czy też były jedynie złożonym zestawem symboli, emblematów lub znaków własności. Zwolennicy podkreślają powtarzalność i ustandaryzowany charakter znaków, z których część pojawia się w sekwencjach, co wskazuje na możliwość istnienia treści semantycznych. Przeciwnicy, choć dostrzegają złożoność systemu, zwracają uwagę na ograniczoną liczbę poświadczonych znaków, brak wyraźnych reguł gramatycznych oraz fakt, że występują one głównie na przedmiotach przenośnych, a nie na monumentalnych inskrypcjach czy zapisach administracyjnych, typowych dla najwcześniejszych systemów pisma.

Niezależnie od tego, czy można je uznać za „pismo” w ścisłym sensie, system symboliczny Vinča jednoznacznie dowodzi istnienia społeczeństwa o wysoko rozwiniętej zdolności do abstrakcyjnego myślenia, symbolicznego przedstawiania oraz – potencjalnie – złożonego przechowywania i przekazywania informacji. Konsekwentne stosowanie określonych znaków na rozległym obszarze i przez wiele stuleci sugeruje wspólne znaczenia kulturowe oraz zbiorowe rozumienie ich symboliki. Ten rozbudowany system, niezależnie od funkcji – rytualnej, komunikacyjnej czy związanej z prowadzeniem zapisów – wskazuje na poziom poznawczy wykraczający poza czysto praktyczne wyrażenia, przyczyniając się do ukształtowania odrębnej tożsamości zaawansowanej cywilizacji. Figurki, ze swoimi bogatymi strojami i rytualnymi pozami, dodatkowo świadczą o złożonym życiu duchowym i religijnym, obejmującym obrzędy i wierzenia, które prawdopodobnie odgrywały kluczową rolę w spójności społecznej.

 

Struktura społeczna i organizacja: świadectwa hierarchii

Skala osad Vinča, dowody na specjalizację rzemieślniczą, rozwinięte sieci handlowe oraz wczesna metalurgia wskazują na strukturę społeczną bardziej złożoną niż proste, egalitarne wspólnoty rolnicze. Choć brak jednoznacznych dowodów archeologicznych na istnienie silnie zhierarchizowanego społeczeństwa z wyraźnymi klasami rządzącymi – takich jak okazałe królewskie pochówki czy architektura pałacowa – subtelne przesłanki sugerują stopniowe pojawianie się zróżnicowania społecznego. Dystrybucja dóbr prestiżowych, takich jak artefakty miedziane czy ozdoby z muszli Spondylus, wskazuje, że niektórzy członkowie wspólnoty lub całe rodziny mogli cieszyć się wyższym statusem bądź większym bogactwem. Większe domy, a także te usytuowane centralnie w obrębie osad typu tell, mogą świadczyć o zróżnicowanej pozycji społecznej. Specjalizacja związana z produkcją ceramiki, tworzeniem figurek, a zwłaszcza z metalurgią, sugeruje istnienie wyspecjalizowanych ról zawodowych, co naturalnie prowadziło do różnic w umiejętnościach, prestiżu i wynagrodzeniu.

Znaczny nakład pracy wspólnotowej, konieczny do budowy i utrzymania dużych osad typu tell, jak również organizacja związana z pozyskiwaniem zasobów – na przykład wydobyciem miedzi – wskazują na pewien stopień koordynacji społecznej, zarządzania, a być może także przywództwa. Struktury władzy mogły opierać się głównie na więzach pokrewieństwa lub skupiać wokół jednostek charyzmatycznych, a nie na formalnym aparacie państwowym. Jednak przejście od małych, autonomicznych wspólnot rolniczych do dużych, zintegrowanych osad wymagało bardziej rozwiniętych mechanizmów podejmowania decyzji, rozwiązywania konfliktów i alokacji zasobów. Ten stopniowy proces prowadzący ku bardziej złożonej organizacji społecznej, napędzany przez rozwój gospodarczy i technologiczny, stanowi jedną z fundamentalnych cech wyróżniających kulturę Vinča jako zaawansowaną cywilizację neolityczną.

 

Upadek i dziedzictwo

Około 4500 roku p.n.e. kultura Vinča zaczęła stopniowo podupadać, ustępując miejsca późniejszym kulturom eneolitycznym (epoka miedzi). Przyczyny tego procesu były złożone i prawdopodobnie wieloczynnikowe. Do czynników środowiskowych należały zmiany klimatyczne prowadzące do spadku wydajności rolnictwa oraz wyczerpywanie zasobów – na przykład wylesianie na potrzeby paliwa dla metalurgii i ogrzewania domowego czy nadmierna eksploatacja lokalnych surowców. Wpływ mogły mieć również wewnętrzne dynamiki społeczne, takie jak rosnąca gęstość zaludnienia powodująca presję na zasoby lub konflikty wewnętrzne. Niektóre teorie wskazują także na czynniki zewnętrzne, w tym migracje z euroazjatyckich stepów (kontrowersyjna hipoteza kurgańska), choć bezpośrednie dowody na inwazję czy szeroko zakrojone konflikty pozostają ograniczone. Bardziej prawdopodobne jest, że upadek miał charakter stopniowej transformacji – wspólnoty dostosowywały się do zmieniających się warunków, decentralizując się lub wchodząc w nowe konfiguracje kulturowe – niż że doszło do nagłej, katastrofalnej zapaści.

Pomimo ostatecznego zaniku, dziedzictwo kultury Vinča pozostaje niezwykle istotne. Udowodniła ona, że złożone społeczeństwa, wyposażone w zaawansowane technologie, bogate systemy symboliczne i liczne populacje, mogły powstać w Europie znacznie wcześniej, niż dotąd przypuszczano. Jej pionierska metalurgia zasadniczo przeobraziła krajobraz technologiczny kontynentu, przyspieszając przejście do epoki miedzi i brązu. Innowacje artystyczne, zwłaszcza w ceramice i figurkach, wywarły trwały wpływ na późniejsze kultury Bałkanów i innych regionów. Kultura Vinča pozostaje świadectwem pomysłowości i zdolności adaptacyjnych ludów neolitycznych, podważając przekonanie o jednolitej drodze do cywilizacji i ukazując różnorodne ścieżki rozwoju społecznego, technologicznego i kulturowego człowieka.

 

Podsumowanie

Kultura Vinča, rozwijająca się na Bałkanach w latach 5400-4500 p.n.e., stanowi jeden z najbardziej przekonujących przykładów zaawansowanej cywilizacji neolitycznej. Jej rozległe, wielowiekowe osady typu tell świadczą o głębokiej spójności społecznej i stabilności, zdolnej utrzymać populacje znacznie większe niż typowe wspólnoty rolnicze tego okresu. Pod względem gospodarczym kultura ta wykraczała poza prostą egzystencję, dając wyraźne dowody na specjalizację rzemieślniczą oraz rozbudowane sieci handlowe, które umożliwiały pozyskiwanie i dystrybucję dóbr prestiżowych. Kultura materialna – od mistrzowsko wykonanej ceramiki po tysiące zagadkowych figurek antropomorficznych – odsłania bogaty świat symboliczny i wyrafinowaną tradycję artystyczną. Najważniejszym osiągnięciem pozostaje jednak rozwój trwałej metalurgii miedzi, zapoczątkowany w Vinča na wiele stuleci przed innymi regionami, który stanowił przełom technologiczny i zasadniczo odmienił bieg prehistorii Europy.

Choć społeczność Vinča nie stworzyła monumentalnej architektury ani w pełni rozwiniętego systemu pisma w tradycyjnym sensie, dysponowała złożonym systemem symbolicznym, czego dowodem są powtarzające się znaki oraz bogata ikonografia figurek. Świadczy to o wysokim poziomie poznawczym i komunikacyjnym. Subtelne oznaki zróżnicowania społecznego, obok ogromnego wysiłku wspólnotowego wymaganego przy budowie osad i prowadzeniu działalności gospodarczej, wskazują na coraz bardziej złożoną organizację społeczną, wykraczającą poza proste struktury egalitarne. Uwzględniając wszystkie te elementy – wzorce osadnicze, strategie gospodarcze, kulturę materialną, innowacje technologiczne i ekspresję symboliczną – staje się jasne, że Vinča nie była jedynie zbiorem zaawansowanych wiosek neolitycznych, lecz odrębną i wpływową cywilizacją. Jej dziedzictwo skłania do ponownego przemyślenia tego, czym jest „cywilizacja” w prehistorii, potwierdzając zdolność do złożonego rozwoju społecznego i innowacji technologicznych w regionach i epokach często pomijanych przez narracje eurocentryczne. Kultura Vinča pozostaje potężnym świadectwem wielowymiarowej pomysłowości neolitycznych społeczności, pozostawiając trwały ślad w zapisie archeologicznym i wciąż inspirując do debaty oraz nowych odkryć.

 

Bibliografia:

1.   Buric M.: The Vinča Culture [w:] Gifts of the Earth – The Neolithic between the Sava,  Drava and Danube), Springer, Cham, Szwajcaria 2014.

2. Chapman J.: The Vinča Culture of South-East Europe, części I i II, BAR Publishing (British Archaeological Reports), Oksford, Wielka Brytania 1981.

3.  Roberts B. W., Radivojević M., Marić M.: The Vinča Culture: An Overview [w:] The Rise of Metallurgy in Eurasia: Evolution, Organisation and Consumption of Early Metal in the Balkans, Archaeopress, Oksford, Wielka Brytania 2021.

4.  Srejović D., Tasić N.: Vinča and Its World: International Symposium, The Danubian Region from 6000 to 3000 B.C., Serbian Academy of Sciences and Arts, Centre for Archaeological Research, Faculty of Philosophy, Belgrad, Serbia 1990.

5.  Winn S. M. M.: Pre-Writing in Southeastern Europe: The Sign System of the Vinča Culture, ca. 4000 B.C., Mouton / Western Publishers, Haga, Holandia 1973.

 

 Ⓒ Agnieszka Różycka