Mark Twain – „Przygody Tomka Sawyera” # 1

Wydawnictwo: VESPER

Warszawa 2012

Tytuł oryginału: The Adventures of Tom Sawyer

Przekład: Jędrzej Polak

Ilustracje z pierwszego wydania książki

Tomek stwierdził, że świat właściwie wcale nie jest taki zły.

Sam o tym nie wiedząc, odkrył wielkie prawo działań ludzkich, a mianowicie: jeżeli chcemy obudzić w mężczyźnie

lub chłopaku pragnienie jakiejś rzeczy, powinniśmy ją przedstawić jako trudną do zdobycia.

Cóż za mądry i spostrzegawczy chłopiec z tego Tomka Sawyera! Już pod koniec XIX wieku wiadomo było, że mężczyźni to „myśliwi”, którzy nie lubią, jeśli coś przychodzi im zbyt łatwo, bo wtedy bardzo szybko się nudzą i tracą zainteresowanie. Czy to stwierdzenie nie jest uniwersalne i ponadczasowe? Oczywiście, że jest. Utwory klasyczne przecież mają to do siebie, że prawdy w nich zawarte są aktualne pomimo upływu lat, a nawet wieków. Dlatego nie warto o nich zapominać. Trzeba je pielęgnować i stale do nich powracać.

W roku 1876 pewien amerykański pisarz, Mark Twain (1835-1910), ukończył powieść, której nadał tytuł Przygody Tomka Sawyera. Odbiorcami jego książki mieli być przede wszystkim młodzi czytelnicy. Głównym bohaterem powieści Autor uczynił tytułowego Tomka Sawyera, który wszystkich dookoła wodzi za nos, a przy tym jest niezwykle inteligentny i zaradny. Jego głowa jest pełna wszelkiej maści pomysłów, a on sam wciąż poszukuje wrażeń, czasami wręcz kosztem innych. Książka została napisana żywym oraz barwnym językiem, jednocześnie oddając wiernie realia ówczesnego życia. Dodatkowy jej walor stanowi wątek kryminalny, oczywiście na miarę literatury dziecięcej. Rzeczywistość przedstawiona przez Marka Twaina to w głównej mierze świat skupiający się na wyobraźni, zabawie i beztroskich chwilach wolności tak charakterystycznych dla okresu dzieciństwa. Młodego czytelnika akcja powieści na pewno będzie trzymać w napięciu, a dodatkowo zapewni mu sporą dawkę humoru. Właśnie te pierwiastki sprawiły, że książka bardzo szybko zyskała sobie rzesze czytelników, natomiast sam Autor w kolejnych latach napisał jeszcze dwa utwory, stanowiące kontynuację przygód niesfornego Tomka. 

Tomek Sawyer
Ilustracja pochodzi z pierwszego
wydania książki (1876)
autor: Truman W. Williams (1839-1897)

Obecnie Przygody Tomka Sawyera również cieszą się popularnością, natomiast młodzi czytelnicy na całym świecie bardzo chętnie i często sięgają po powieść. W oparciu o jej fabułę na przełomie lat nakręcono kilka filmów, zaś nieprzemijające przesłanie książki sprawiło, że została ona na stałe wpisana do kanonu lektur szkolnych. Dzięki temu Autor nie został zapomniany.

Akcja powieści rozgrywa się pod koniec XIX wieku i obejmuje wydarzenia mające miejsce od wiosny do wczesnej jesieni. Fabuła skupia się także na wydarzeniach wcześniejszych, o których wspomina przecież Indianin Joe. Nawiązuje on do okresu, kiedy żył jeszcze mąż pani Douglas. To przecież wtedy pan Douglas kazał wychłostać go za włóczęgostwo przed więzieniem. W konsekwencji fakt ten stał się przyczyną zemsty Mieszańca na wdowie. Z kolei w zakończeniu powieści czytelnik dowiaduje się, iż bohaterowie tej historii są już osobami dorosłymi i teraz wiodą szczęśliwe życie. Tak więc czas dotyczący opowieści o wyczynach małego urwisa jest przeszły względem czasu, w którym narrator zaczyna opowiadać swoją historię.

Mark Twain przenosi czytelnika do niewielkiego miasteczka o nazwie St. Petersburg, które położone jest w Ameryce nad rzeką Missisipi. Lecz nie tylko tam spotykamy bohaterów Przygód Tomka Sawyera. Niektóre wydarzenia mają miejsce także na pobliskiej wyspie Jacksona oraz w jaskiniach McDougala. W powieści odnajdujemy kilka wątków: przygodowy, kryminalny i miłosny. Niemniej, to właśnie przygodowy stanowi trzon całej fabuły. Narrator opowiada o licznych przygodach Tomka, który pomimo swoich, niekiedy wręcz dziwacznych pomysłów, zyskuje podziw dorosłych, w ten sposób stając się bohaterem. Wbrew pozorom Tomek to naprawdę rozsądny chłopiec i dzięki tej roztropności udaje mu się wychodzić cało z każdej opresji.

Z kolei wątek o podłożu kryminalnym związany jest z zabójstwem młodego doktora Robinsona. Przypadkowymi świadkami tego wydarzenia są Tomek i Huck Finn. Obawiając się, że morderca lekarza zemści się na nich, jeżeli odważą się powiedzieć komukolwiek o nocnym zajściu na cmentarzu, chłopcy przysięgają milczeć niczym grób. Ten wątek wiąże się także z szeregiem innych sytuacji pobocznych, które w konsekwencji doprowadzają do tragicznego odkrycia.

Tomek i Huck Finn
Ilustracja pochodzi z wydania
holenderskiego (1910-1919)
autor: Johan Braakensiek (1858-1940)

W powieści jest również obecny pierwiastek miłosny, który ma związek z uczuciami, jakie połączyły Tomka i jego koleżankę Becky Thatcher. Praktycznie już przy pierwszym spotkaniu dziewczynka wzbudza zainteresowanie Tomka, który dostrzegając ją w ogrodzie pragnie za wszelką cenę zwrócić na siebie jej uwagę. Okazuje się, że nawet najsłynniejszy urwis na świecie potrafi być romantyczny. Nie pamięta tylko o tym, że już wcześniej „zaręczył” się z inną dziewczynką. Kiedy fakt ten wychodzi na jaw, Becky jest wstrząśnięta. Trudno się temu dziwić. Wygląda na to, że Tomek nie jest stały w uczuciach! Choć z drugiej strony można przypuszczać, że tym razem chłopiec spotkał wreszcie prawdziwą miłość, gdyż bardzo cierpi z powodu nieprzyjęcia przez Becky jego przeprosin. No cóż… Miłość bywa też i tragiczna, więc jedyne, co mu pozostaje, to uwolnić się od tego męczącego uczucia. Niemniej, chyba jednak dziewczynka jest mu pisana, bo już niedługo okaże się, że staną się nierozłączni.

W powieści pojawia się również postać drugoplanowa. To wspomniany już Huck Finn. Chłopiec jest synem lokalnego pijaka, który zupełnie o niego nie dba. Dziecko wiedzie życie typowego włóczęgi, nie uczęszcza do szkoły, czym wzbudza zazdrość wśród swoich rówieśników. Zazdrościć komuś, że jest nieposłuszny? Dziwne, prawda? Huck Finn jest nieodłącznym kompanem Tomka i bardzo chętnie bierze udział w realizacji jego pomysłów. Chłopiec jest typowym przykładem człowieka, który kiedy raz przyzwyczai się do czegoś, trudno mu potem zmienić owo przyzwyczajenie.

Generalnie Przygody Tomka Sawyera zaliczane są do gatunku powieści przygodowej z elementami kryminału. Linia fabularna książki jest niezwykle żywa i pełna zaskakujących zwrotów akcji. Narrator jest tutaj wszechobecny i wszechwiedzący, lecz jednocześnie zachowuje dystans do przedstawionego świata. Poza tym doskonale zna swoich bohaterów i relacjonuje ich przeżycia z perspektywy obserwatora. Niezwykle wyraźnie swoją obecność zaznacza w zdaniach kończących książkę, gdzie wyjaśnia, dlaczego akurat w tym momencie musi przerwać opowieść. Narrator charakteryzuje bohaterów w sposób bezpośredni, natomiast odbiorca poznaje ich poprzez działania, jakie podejmują, a także ich wypowiedzi. Sama kreacja postaci jest niezwykle szczegółowa. Autor wiernie oddał stan psychiczny dzieci, ukazując świat widziany właśnie z ich perspektywy. Bez wątpienia język powieści jest prosty, barwny oraz żywy. Autor doskonale dostosował go do odbioru przez najmłodszych czytelników. Istotnym elementem jest komizm sytuacyjny, a także komizm postaci i ich wypowiedzi. To sprawia, że obecne w powieści chwile grozy nie są już tak przerażające.

Przygody Tomka Sawyera dodatkowo zostały zabarwione obyczajowością dziewiętnastowiecznego amerykańskiego społeczeństwa. Obecna jest tutaj wiara w zabobony i wszelkiego rodzaju przesądy. Generalnie życie mieszkańców miasteczka upływa bez większych wrażeń i emocji. Dorośli trudnią się pracą, żyją we wzajemnej zgodzie, wobec siebie są życzliwi oraz chętni do ewentualnej pomocy i wsparcia. Z kolei dzieci chodzą do szkoły i szkółki niedzielnej. Istotnymi wydarzeniami w ich życiu są wizyty ważnych osobistości w miasteczku, których przyjmują z honorami. Natomiast każdej niedzieli czynnie uczestniczą w nabożeństwie. Utrapieniem matek jest jedynie Huck Finn. Dla tej małomiasteczkowej społeczności niezwykle ważne jest także poczucie wspólnoty. Bardzo dokładnie widać to w memencie poszukiwań Tomka i Becky, w których uczestniczą wszyscy mieszkańcy, starając się wesprzeć zrozpaczonych rodziców dziewczynki i ciotkę Polly. Tę senną atmosferę miasteczka burzą jedynie sporadyczne i nieprzewidziane wydarzenia.

Tomek & ciotka Polly
Kadr pochodzi z filmu zrealizowanego na podstawie książki w 1938 roku.
W roli Tomka wystąpił Tommy Kelly (1925-2016), natomiast
ciotkę Polly zagrała Mary Robson (1858-1942).
reż. Norman Taurog (1899-1981) & George Cukor (1899-1983)

Egzystencja mieszkańców została ukazana w powieści pośrednio i pobieżnie, co stanowi swego rodzaju tło dla ogółu fabuły. W tym miejscu należałoby też wspomnieć o sytuacji rodzinnej głównego bohatera, ponieważ nie jest ona bez znaczenia. Tomek Sawyer jest sierotą, którego wychowuje ciotka Polly. Ze starszą panią łączą go dość specyficzne więzi emocjonalne, choć jednocześnie są one bardzo silne. Wbrew pozorom ciotka Polly darzy chłopca szczerą i bezgraniczną miłością. Niemniej, w swoim postępowaniu zawsze stara się kierować dobrem Tomka, wierząc, że wychowa go na prawego człowieka, co jednocześnie stanowi dla niej spore wyzwanie. Ciotka Polly twierdzi, że Tomek ma przysłowiowego diabła za skórą, a w efekcie swoich dziwacznych wyczynów ściąga nieszczęście nie tylko na samego siebie, ale także na nią jako na dobrą chrześcijankę. Pamiętajmy, że ciotka wychowuje chłopca zgodnie z pewnymi ściśle określonymi regułami. Karci go za przewinienia, a nawet stosuje kary cielesne, choć robi to z wielkim bólem serca. Kobieta wciąż ma poczucie, iż nie wypełnia właściwie swoich obowiązków wobec dziecka, gdyż Tomek niejednokrotnie odwraca jej uwagę lub stara się ją rozśmieszyć, co sprawia, że Polly zapomina o jego złych czynach. Do kwestii opieki nad chłopcem podchodzi niezwykle poważnie, ponieważ za nic nie chce poczuć się winną jego ewentualnej zguby. Bardzo często mu nie ufa, będąc świadomą jego kłamstw i wykrętów, lecz pomimo to zawsze otacza go opieką i troską, zamartwia się o jego dobro, jak również dba o jego zdrowie, podając mu rozmaite, wręcz dziwaczne leki. Natomiast kiedy Tomek nagle znika, Polly nie ukrywa swojej rozpaczy i modli się o jego rychły powrót.

Mark Twain przy pracy (1880)
autor: Truman W. Williams

Jak zatem przedstawiają się uczucia Tomka Sawyera względem ciotki? Otóż chłopiec również darzy starszą panią miłością, lecz z drugiej strony doskonale potrafi wykorzystać jej dobroć i naiwność. Wymyśla rozmaite sposoby, aby Polly była zadowolona, przy czym wkłada w to jak najmniej wysiłku. Pomimo że dość często sprawia jej przykrość, to jednak zawsze odczuwa wyrzuty sumienia z tego powodu i potrafi usprawiedliwiać swoje postępowanie brakiem rozsądku i zapalczywością. Dodatkowo Tomek ma świadomość, iż wielokrotnie poprzez swoje negatywne postępowanie sprawia ciotce przykrość. Prawdziwe uczucia wobec Polly uwidaczniają się w momencie, gdy widzi ją zapłakaną i zanoszącą modlitwy do Boga o jego powrót do domu.

Relacje Tomka z ciotką Polly to klasyczny przykład relacji dziecka z osobą dorosłą. Kobieta na pierwszym miejscu stawia wychowanie chłopca zgodnie z przyjętymi zasadami, kierując się przy tym jego dobrem i poczuciem odpowiedzialności wobec niego. Z kolei Tomek twierdzi, iż nie potrzebuje kontroli osób dorosłych, zaś reguły, jakie narzuca mu ciotka, stanowią dla niego wyłączne ograniczenie jego wolności. Tak naprawdę łączy ich szczera i silna miłość. Różnicę stanowi jedynie fakt, iż ciotka Polly jest tego świadoma, natomiast Tomek za nic nie potrafi przyznać się otwarcie do swoich prawdziwych uczuć.