Joanna d'Albret, królowa Nawarry

 

Joanna d'Albret, późniejsza królowa Nawarry, urodziła się 16 listopada 1528 roku w St Germain-en-Laye we Francji. Była córką Henryka d'Albret, króla Nawarry, i Małgorzaty de Valois, królowej Nawarry, oraz siostrzenicą króla Francji Franciszka I. Niewiele wiadomo o wczesnych latach życia Joanny, ponieważ potomstwo płci żeńskiej, nawet królewskie i szlacheckie, nie było uważane za godne uwagi, dopóki nie osiągnęło wieku pozwalającego na małżeństwo i rodzenie dzieci.

Prawdopodobnie Joanna wychowywała się pod opieką przyjaciółki matki, Aymée de Lafayette, która mieszkała na obrzeżach Alençon w posiadłości Lonray. Wiadomo na pewno, że Aymée była guwernantką Joanny po 1532 roku, ale Joanna nie jest nawet wymieniana w korespondencji matki aż do tego roku. Joanna rzadko widywała się z matką lub ojcem; wiadomo, że jej ojciec odwiedził Alençon tylko dwa razy w okresie dzieciństwa Joanny. Choć wychowywała się w dobrobycie i wygodach, brakowało jej towarzystwa w jej wieku i nie doświadczyła w żaden sposób „życia rodzinnego”. Jej edukacją kierował francuski poeta i humanista Nicolas Bourbon.

Joanna d'Albret, królowa Nawarry (ok. 1560).
autor: François Clouet (1510-1572)

W 1537 roku król Franciszek nalegał, aby Joanna i jej służba przenieśli się do zamku Plessis-les-Tours, który znajdował się bliżej francuskiego dworu. Franciszek chciał posłużyć się Joanną do własnych celów w polityce zagranicznej, a tym samym pokrzyżować plany jej ojca, króla Henryka z Nawarry, który starał się wykorzystać Joannę dla dobra królestwa Nawarry. Wbrew woli Joanny, Franciszek wydał ją za mąż za Williama de la Marck, księcia Cleves w 1540 roku, gdy miała 11 lat. Jej rodzice, Małgorzata i Henryk, nie zgodzili się na to małżeństwo i „byli oszołomieni i zranieni arbitralną decyzją króla, który nie zważając na ich życzenia, narzucił wybór męża dla ich córki”. Joanna była zrozpaczona; podczas ślubu jej suknia była zbyt ciężka i nie mogła samodzielnie zejść do ołtarza, lecz musiała być niesiona. Mary Hays pisze, że ślub nigdy nie doszedł do skutku. Pomimo tego, że nadal nie wiadomo, jak to faktycznie było, to jednak zarówno Małgorzata, jak i Joanna złożyły prośbę o unieważnienie małżeństwa, co ostatecznie zostało zaakceptowane przez papieża Pawła III w 1545 roku, po tym jak sam książę zgodził się na unieważnienie w 1543 roku. Nancy Lyman Roelker pisze, że Paweł III zgodził się na rozwiązanie małżeństwa "na tej podstawie, że Joanna zgodziła się na ślub jedynie pod presją i że nigdy nie przestała protestować i że małżeństwo nigdy nie zostało skonsumowane".

Joanna nie przeniosła się z Nawarry do Niemiec, aby dołączyć do księcia de Cleves, ponieważ nie osiągnęła jeszcze dojrzałości płciowej, kiedy się pobrali, a Małgorzata „wyczerpała wszystkie wymówki, aby odłożyć jej wyjazd” do czasu unieważnienia małżeństwa. W październiku 1548 roku Jeanne wyszła za mąż po raz drugi, w Moulins, za Antoniego de Bourbon, księcia Vendome. Roelker pisze, że Joanna była „zachwycona” tym małżeństwem. Joanna i Antoni ciężko pracowali, aby zaaranżować spotkania z powodu jego kariery wojskowej, a ich korespondencja sugeruje wzajemne uczucie. W jednym z listów, datowanym na 1552 rok, Antoni pisze do Joanny, prosząc ją o pozwolenie od ojca, aby mógł odwiedzić ją w Bearn lub aby to ona mogła udać się w podróż, aby się z nim spotkać. Pisze: „Muszę cię zobaczyć, tu lub tam, ponieważ nie mogę dłużej bez ciebie żyć”. W 1551 roku Joanna urodziła swojego pierwszego syna, Henryka, który zmarł w 1553 roku. Dokładna przyczyna śmierci chłopca nie jest znana, ale kilka źródeł podaje, że było to przypadkowe uduszenie przez Aymee de Lafayette, przybraną matkę i guwernantkę Joanny, która trzymała go owiniętego w przewiewnym pokoju, aby zapobiec chorobom. Aymee została później zwolniona ze służby przez Joannę. 15 grudnia 1553 roku urodziła swojego drugiego syna, również Henryka, który zastąpił ją na tronie Nawarry i ostatecznie został królem Francji Henrykiem IV. W 1555 roku Joanna urodziła trzeciego syna, który zmarł w 1557 roku.

Henryk Bourbon, jedyny żyjący syn Joanny,
którego przedstawiła jako jednego
z prawowitych przywódców sprawy hugenotów. 

Kiedy ojciec Joanny, król Henryk z Nawarry, zmarł 25 maja 1555 roku, Joanna została królową Nawarry. W tym czasie Europę ogarnęły reformacyjne idee, nauki i pisma, które silnie wspierała matka Joanny, Małgorzata. Joanna podzielała wiarę swojej matki w ideały reformacji, ale z powodu gróźb ze strony króla Francji, Henryka II, ona i jej mąż nie mogli publicznie zadeklarować swoich protestanckich sympatii. Naukowcy nadal debatują nad tym, czy Antoni kiedykolwiek wierzył w doktrynę kalwińską: opowiedział się za nią w 1560 roku, następnie wyrzekł się jej ponownie w 1562 roku, a ostatecznie opowiedział się za reformacją na łożu śmierci.

W 1555 roku Joanna i Antoni uznali jednak za rozsądne udać się do Paryża, aby odwiedzić francuski dwór i rozwiać plotki dotyczące ich przekonań religijnych. Jednak podczas tej podróży w niewytłumaczalny sposób pozwolili byłemu mnichowi, Piotrowi Dawidowi, podróżować z nimi i głosić reformowane nauki w miastach mijanych po drodze. Z tego powodu, jak pisze Hays, „doktryny reformacji zapuściły korzenie, rozprzestrzeniły się i nigdy później nie zostały wykorzenione”. Kiedy Antoni i Joanna przybyli do Francji z Dawidem, król Henryk II poczuł się urażony, a czując się zagrożony, Dawid „zdradził swoją sprawę i zobowiązał się zwrócić swoich patronów katolicyzmowi”. Antoni i Joanna ostatecznie opuścili Francję z niesmakiem. W 1557 roku kilku ministrów udało się do Nawarry, aby poinstruować dwór królewski o zasadach reformacji.

Po uwięzieniu wraz z bratem, księciem Condé, za panowania Franciszka I i ocaleniu jedynie dzięki śmierci Franciszka, mąż Joanny, Antoni, żywił głęboko zakorzenioną nienawiść do Francji, zwłaszcza po tym, jak jego prawa nie zostały przywrócone wraz z sukcesją króla Henryka II. Wraz z Joanną zaczął publicznie bratać się z przywódcami hugenotów i „chwalił się, że w ciągu roku sprawi, że czysta ewangelia będzie głoszona w całej Francji”. Dzięki jego wsparciu reformacja zaczęła przybierać na sile, nawet na francuskim dworze. Jednak ze względu na strategię Katarzyny Medycejskiej, która obejmowała atrakcyjne oferty od Filipa II i papieża, Antoni ostatecznie porzucił swoją sprawę i przeszedł na stronę katolików. Próbował przekonać Joannę, by również porzuciła protestantów, ale ta stawiała opór; niezadowolona z jego złego traktowania, opuściła Francję i wróciła do Nawarry. Kalwin napisał do Joanny list, w którym wyraził uznanie dla jej odwagi, mówiąc: „Wiem, że nie potrzebujesz mojej rady (...), aby chwycić za broń i walczyć z (...) trudnościami, które cię spotykają”. Król Antoni był teraz „pogardzany przez frakcję, za którą się opowiadał, znienawidzony przez tę, którą zdradził, i potępiony przez uczciwych i prawych”, a wkrótce potem zmarł 17 listopada 1562 roku z powodu rany otrzymanej podczas oblężenia Rouen. Na łożu śmierci przysiągł, że jeśli dane mu będzie dłuższe życie, ponownie poprze nauki i ideały reformacji i po raz ostatni potępił katolików. Joanna nie była przy łóżku męża, gdy ten umierał, a gdy otrzymała wiadomość o jego śmierci, modliła się prywatnie przez kilka tygodni.

Joanna d'Albret kupująca zatrute rękawiczki od perfumiarza Katarzyny Medycejskiej, René.
Obraz historyczny autorstwa Pierre'a Charles'a Comte'a, Salon 1852. 

W Boże Narodzenie 1562 roku publicznie ogłosiła swoje reformatorskie przekonania religijne. Roelker pisze, że to w Boże Narodzenie 1560 roku Joanna publicznie zadeklarowała swoją prawdziwą wiarę. Ponieważ Joanna i Antoni byli w separacji przez kilka ostatnich lat jego życia, może to być możliwe, ale równie prawdopodobne jest, że czekała do jego śmierci, aby zadeklarować się jako kalwinistka. W tym czasie ufortyfikowała również Bearn, przygotowując się na rzekomy atak Hiszpanów. Jest również prawdopodobne, że zdawała sobie sprawę, że bitwy między katolikami a hugenotami mogą mieć miejsce w granicach Nawarry, więc prewencyjnie zarządziła te dodatkowe fortyfikacje i kontrole. Joanna zachęcała i „ustanowiła protestantyzm w całych swoich dominiach (...) zniosła papiestwo, przejęła wpływy kościelne i przeznaczyła je na wsparcie ministrów i szkół”. Bez groźby złego traktowania przez męża, Joanna była w stanie otwarcie zapewnić ochronę hugenotom i zwolennikom reformacji, choć nie połączyła sił z armią hugenotów. Przejęła pełną kontrolę nad sprawami państwa i rozmieściła lojalnych seneszali na swoich ziemiach, aby zarządzali mniejszymi kwestiami i upewniali się, że sprawy religijne, społeczne i polityczne były załatwiane w sposób, który uważała za właściwy. Roelker pisze, że Joanna położyła również nacisk na wyeliminowanie korupcji finansowej, która szerzyła się, gdy jej mąż był królem: „Joanna zaostrzyła nadzór nad rachunkami i obiecała właścicielom majątków, że wyrzuci wszelkich oszustów”. Joanna ciężko pracowała, aby utrzymać przynajmniej luźne stosunki dyplomatyczne z Katarzyną Medycejską.

W 1563 roku Joanna została wezwana przez Rzym. Papież oświadczył, że Joanna nie stawi się na proces, jej pozycja, ziemie i władza zostaną jej odebrane, a ona sama będzie sądzona jako heretyczka. W ostatniej chwili dwór francuski, zachęcony przez Katarzynę Medycejską, odwołał nakaz.  Było to korzystne rozwiązanie dla Joanny, ponieważ nie musiała radzić sobie ze skutkami takiego procesu; ponadto, ponieważ nie musiała stawić się na rozprawę, pozostała w Nawarze, aby poradzić sobie z kłopotami wywołanymi tam przez jej katolickich poddanych. Joanna przez wiele lat czuła się dłużniczką Katarzyny.

Marmurowy posąg Joanny d'Albret w Paryżu (1848).
autor: Jean-Louis Brian (1805-1864)
fot. Tosca

W połowie lat 60. XV wieku Joanna znajdowała się pod ciągłą presją ze wszystkich stron. Katarzyna Medycejska i król Karol IX grozili jej wygnaniem i zajęciem jej ziem, jeśli nie podporządkuje się doktrynie katolickiej osobiście i politycznie. Dodatkowo, gdy Joanna podpisała rozporządzenia z lipca 1566 roku, które „odnowiły i rozszerzyły zakazy przeciwko katolickim ceremoniom i ustanowiły pierwsze »purytańskie« prawa przeciwko bluźnierstwu, pijaństwu, hazardowi i prostytucji”, w Nawarze wybuchły protesty. Między wiosną 1567 roku a latem 1569 roku w Nawarze miały miejsce trzy zorganizowane bunty, z którymi Joanna doskonale sobie poradziła „najpierw [poprzez] stłumienie militarne, a następnie, gdy odzyskała przewagę, przez zastąpienie brutalnej siły presją polityczną i działaniami prawnymi, którym towarzyszyły ustępstwa, kompromisy i ogólne ułaskawienia dla »małych ludzi«”.

W 1568 roku Joanna opuściła Nawarrę i dołączyła do kilku przywódców protestanckich w Cognac, aby bardziej zaangażować się w strategię i realizację wydarzeń w ramach ruchu reformatorskiego. Tam odbyła naradę ze swoim szwagrem, księciem Condé, i przedstawiła mu swojego syna Henryka, księcia Nawarry. Henryk był również oddany sprawie reform, ponieważ od urodzenia matka wpajała mu protestanckie ideały. W tym czasie Joanna przekazała większość swoich klejnotów i kosztowności na sprzedaż, aby zebrać pieniądze dla wojsk reformatorskich, które wciąż walczyły z wojskami francuskimi w różnych miejscach, gdyż francuskie wojny religijne wciąż się przeciągały. Po spędzeniu czasu w Cognac, Joanna udała się do La Rochelle, gdzie napisała listy do zagranicznej rodziny królewskiej, w tym do królowej Elżbiety I, wyjaśniając sprawę reformatorów i uzasadniając swoje poparcie dla dalszej walki. Joanna objęła przywództwo nad kobietami, które schroniły się w La Rochelle, zajmując się strategią, planowaniem i negocjacjami podczas wojny. La Rochelle pozostało centrum aktywności hugenotów, intelektualnej, politycznej i wojskowej, aż do ostatecznego zniszczenia w 1628 roku. Niestety, podczas nieobecności Joanny, katolicy przejęli kontrolę nad znaczną częścią Nawarry, a po tym, jak wojska reformatorskie ostatecznie stłumiły bunt, kilku katolickich przywódców zostało skazanych na śmierć, co naruszyło artykuły kapitulacyjne i wywołało ponowne niepokoje i protesty.

Rodzice Joanny: królowa Małgorzata z Nawarry (Małgorzata d'Angoulême)
i Henryk d'Albret, król Nawarry.

Pod pretekstem rozpoczęcia negocjacji pokojowych zaproponowano zaręczyny między Henrykiem, księciem Nawarry, a Małgorzatą Francuską, siostrą Karola IX. Joanna walczyła z tą propozycją przez wiele miesięcy, ale ostatecznie poddała się z nieznanych powodów. Na początku lat 70. XVI wieku chorowała z przerwami i jest prawdopodobne, że jej siła i wola protestu ostatecznie się wyczerpały. Aby przygotować się do tych „niepomyślnych zaślubin”, Joanna udała się do Paryża, a po przyjeździe nagle zachorowała i zmarła 10 czerwca 1572 roku. Hays pisze, że wielu podejrzewało truciznę jako przyczynę śmierci Joanny, ale Elena Woodacre zauważa, że nie ma wyraźnych dowodów na to twierdzenie. Inne sugestie dotyczące przyczyny jej śmierci, w tym gruźlica i infekcja piersi, również nie zostały potwierdzone, więc prawdziwa przyczyna nie jest znana. Wiadomo jednak, że gruźlica występowała w rodzinie Joanny i że chorowała ona okresowo przez całe życie. Zwiększa to prawdopodobieństwo, że przyczyną jej śmierci była właśnie gruźlica. Jej przedwczesna śmierć pozwoliła jej uciec przed okropnościami masakry pamiętnej nocy św. Bartłomieja, kiedy to Karol IX i jego matka Katarzyna Medycejska zarządzili rzeź setek protestantów i przywódców hugenotów. Przed śmiercią Joanna błagała syna, by wytrwał w działaniach na rzecz reformacji.

Joanna poprosiła o pochówek w tym samym grobowcu co jej ojciec, bez zbędnego przepychu. Wraz ze spuścizną jej działań na rzecz reformacji religijnej i jej siły jako władczyni Nawarry, Joanna była chwalona za publikację zarówno prozy, jak i wierszy. Francuski pisarz i historyk Theodore-Agrippa d'Aubigne powiedział o Joannie: „Posiadała męski umysł, wzniosłe zdolności, wielkoduszność i hart ducha, odporne na wszelkie przeciwności losu”.

Bibliografia:

1. Hays M.: Jane D’Albret. Female Biography (or Memoirs of Illustrious and Celebrated Women, of all Ages and Countries), R. Phillips, London 1803.
2. Pearce E.: Jeanne D’Albret, Project Continua (March 21, 2015).
3. Roelker N. L.: Queen of Navarre Jeanne d’Albret 1528-1572, Harvard University Press, Cambridge 1968.
4. Woodacre E.: Queens and Queenship, ARC Humanities Press, Amsterdam 2021. 

 

Prawa autorskie do tekstu i tłumaczenia fragmentów książek © Agnieszka Różycka