Nie mam natury gawędziarza i nie opowiadam wymyślonych przez siebie historii...

LITERAT MARCA 2013

ROZMOWA Z JANUSZEM KORYLEM

Polski prozaik i poeta. Z wykształcenia jest polonistą i przez kilka lat pracował w liceum jako nauczyciel języka polskiego. Był także dziennikarzem, autorem programów w rzeszowskim oddziale Telewizji Polskiej, pisywał również recenzje w ogólnopolskich pismach literackich. Obecnie pracuje jako urzędnik.

Agnes Anne Rose: Dziś na łamach mojego bloga niezwykły wywiad. Rozmowa z dziennikarzem, poetą i prozaikiem, Panem Januszem Korylem, autorem pochodzącym z Podkarpacia. Panie Januszu, serdecznie dziękuję za przyjęcie mojego zaproszenia. To dla mnie wielki zaszczyt gościć Pana na swoim blogu. W styczniu premierę miała najnowsza Pana powieść pod tytułem „Urojenie”. Przyznam, że pomysł na fabułę niezwykle oryginalny. Czy naprawdę wierzy Pan w istnienie dwóch równoległych światów? Czy możliwe jest, aby ludzie już dawno nieżyjący przychodzili do nas, aby odkupić swoje winy?

Janusz Koryl: Hm, tak naprawdę to nikt nie wie, jak to jest z tymi równoległymi światami. Jest to temat tyleż intrygujący, co tajemniczy. Z literackiego punktu widzenia tego rodzaju tematy są nadzwyczaj kuszące. Zawsze to, co się rozgrywa na styku realizmu i swego rodzaju fantazji, przyciąga jak magnes. Osobiście bardzo lubię w swoich powieściach mieszać ze sobą świat realny z jego bardziej tajemną odsłoną. Stąd te moje wyprawy w stronę magii, snu i wszelkich nieprawdopodobnych wydarzeń. Jeśli chodzi o możliwość przenikania się świata żyjących ze światem zmarłych, nie uważam, by było to takie proste i jednoznaczne jak się niektórym wydaje. Mówiąc szczerze, nigdy nie miałem do czynienia ani z duchami, ani ze spirytyzmem. Nigdy nie uczestniczyłem w seansie wywoływania istot ze świata zmarłych. Powiem więcej, osobiście mam wątpliwości, czy taki świat w ogóle istnieje. Sceny znane chociażby z Mickiewiczowskich „Dziadów” są wprawdzie efektowne, ale z rzeczywistością mają raczej niewiele wspólnego. Należy jednak pamiętać, że literatura ma swoje prawa i często korzysta z rozmaitych nieprawdopodobieństw.

AAR: Wiele osób uważa, że przeznaczenia nie da się uniknąć. W powieści „Sny” przedstawił Pan rolę przeznaczenia w ludzkim życiu. Pomimo, że ksiądz Eugeniusz wie, kogo należałoby ostrzec, nie robi tego, ponieważ albo jest już za późno, albo znów z jego osobą dzieją się rzeczy, które mu to skutecznie uniemożliwiają. Czy myśli Pan, że każdy z nas ma na tym świecie swoją drogę, którą musi przebyć bez względu na konsekwencje i żadne ostrzeżenia nie pomogą, jeśli pewne sytuacje są nam pisane, nawet te najtragiczniejsze?

JK: Swego czasu wyznawałem pogląd skrajnego determinizmu. Każde, nawet najdrobniejsze zdarzenie wydawało mi się celowe i nieuniknione. Obecnie nieco zweryfikowałem swój sposób myślenia o ludzkim przeznaczeniu. Czy istnieje coś takiego jak fatalizm? Wiele rzeczy wskazuje na to, że tak, ale czy wszystko bez wyjątku zależy od kaprysów losu? Nie jestem tego już taki pewny. Być może ludzkie życie jest od początku do końca zaprojektowane i człowiek nie ma szans, by cokolwiek zmienić w tym scenariuszu. A może ma jednak wpływ na niektóre jego elementy? Motyw przeznaczenia jest stary jak świat i każdy mierzy się z nim po swojemu. Ja też. A swoją drogą, jeśliby przyjąć pogląd skrajnego determinizmu, ludzkie życie byłoby cholernie smutną i niedorzeczną przygodą.   

AAR: W powieści „Ceremonia” porusza Pan problem religijnego fanatyzmu. Czy pisząc tę książkę chciał Pan w ten sposób uczulić czytelników na niebezpieczny problem przekraczania pewnych religijnych granic, czy może koncepcja powieści to czysty przypadek?

JK: Fanatyzm, jaki opisuję w „Ceremonii”, należy rozumieć szerzej. Nie tylko religijnie, ale także obyczajowo i kulturowo. Osobiście jestem wrogiem jakichkolwiek fanatyzmów i drażnią mnie postawy ludzkie, które narzucają innym ściśle określone sposoby myślenia i postępowania. Dla swoich literackich celów wybrałem małą wioskę położoną głęboko w Bieszczadach, której mieszkańcy są niejako odizolowani od cywilizacji. Nazwa wioski Polana jest dość przypadkowa, chociaż wiem, iż taka miejscowość istnieje naprawdę. Chodziło mi o wybór pewnej niezbyt licznej społeczności ludzkiej, która żyłaby w swoim świecie, kierowała się swoimi poglądami i bezgranicznie wierzyła w swoją nieomylność. Trzeba także zwrócić uwagę na fakt, że społeczności tej przewodzi miejscowy ksiądz proboszcz i on wyznacza wszelkie reguły postępowania. Tak zresztą rodzą się wszelkiego rodzaju fanatyzmy. Jest przywódca, ściśle określona doktryna i jej wyznawcy. Dokładnie z tym mamy do czynienia w „Ceremonii”, z tym że świat przedstawiony w powieści jest wyłącznie wytworem mojej wyobraźni i z bieszczadzką rzeczywistością niewiele ma wspólnego.   

AAR: A jak mieszkańcy miejscowości, w których umieszcza Pan akcje swoich powieści odbierają fakt, że to akurat w ich mieście na kartach Pana książek dzieją się tak nieprawdopodobne historie?

JK: Nie wiem. Mam nadzieję, że nie utożsamiają literatury ze światem realnym, bo to nie miałoby najmniejszego sensu. Literatura z natury jest czymś w rodzaju pięknego kłamstwa, dlatego to, co znajduje się na stronicach powieści, nie musi mieć odzwierciedlenia w rzeczywistości. I często nie ma. Polana z „Ceremonii” nie jest realnie istniejącą Polaną. To miejsce raczej symboliczne, w którym rozgrywają się wykreowane przeze mnie zdarzenia, gdzie po raz kolejny dochodzi do przenikania się świata realnego z elementami, które w rzeczywistości nie byłyby możliwe.  

AAR: Pana debiut prozatorski to powieść pod tytułem „Zegary idą do nieba”. Jeden z bohaterów pragnie zatrzymać czas, dlatego zakopuje zegary w sadzie. Niektórzy uważają, że tę historię opowiada Pan niczym gawędziarz. Czy prywatnie zdarza się Panu snuć rozmaite opowieści, na przykład, przy rodzinnym stole lub w gronie przyjaciół?

JK: Nie mam natury gawędziarza i nie opowiadam wymyślonych przez siebie historii w szerszym towarzystwie, choć wiem, że niektórzy pisarze tak właśnie robią. Świetnym tego przykładem jest choćby Bohumil Hrabal, który często racząc się w knajpie piwem opowiadał znajomym rozmaite historie pilnie przy tym obserwując, jakie reakcje wzbudzają. U mnie wygląda to inaczej. Historie tworzą się w mojej głowie i stamtąd trafiają prosto na papier, w mniej lub bardziej zmienionej wersji. Tak było nie tylko z powieścią „Zegary idą do nieba”, ale z wszystkimi pozostałymi książkami. A kiedy powieść trafia już do księgarni, staje się, jak mawiał Ernest Hemingawy, „martwym lwem”. Bardziej interesujące są „żywe lwy”, czyli powieści, których się jeszcze nie napisało.

AAR: Kiedy czyta się Pana biografię, to można odnieść wrażenie, że zawodowo jest Pan wszechstronnie uzdolniony. Wspomnę chociażby o pracy w mediach jako dziennikarz czy w szkole jako nauczyciel języka polskiego. Czy te profesje w jakiś sposób wywarły bądź nadal wywierają wpływ na Pana twórczość?

JK: Polonistą jestem z wykształcenia. Dziennikarzem byłem z zamiłowania. Języka polskiego uczyłem w liceum przez dziesięć lat. Podobała mi się ta praca, ale nie wiązałbym jej w żaden sposób z twórczością literacką. Jeśli już szukać jakichś wpływów moich profesji na moje pisarstwo, to lepszym przykładem jest uprawiane przeze mnie dziennikarstwo. W latach 90. jako reporter jednej z regionalnych gazet, pisywałem dwu, trzy całostronicowe reportaże tygodniowo. To było wyczerpujące, ale i bardzo przydatne warsztatowo zajęcie, gdyż zmuszało mnie do doskonalenia w posługiwaniu się polszczyzną. Reportaże nie mają wprawdzie waloru ściśle literackiego, ale ich pisanie wymaga dużej sprawności językowej i kompozycyjnej. Poza tym pisanie tak wielu reportaży zmuszało mnie do reżimu twórczego, co w przypadku literatury też ma swoje znaczenie. Pisanie powieści to przecież swoiste rzemiosło wymagające cierpliwości, wytrwałości i konsekwencji. Powieści nie pisze się tak jak poezji, pod wpływem chwili. Powieściopisarstwo to żmudna i wyczerpująca robota.   

AAR: Powróćmy do początków Pana kariery pisarskiej. Tak naprawdę zaczynał Pan jako poeta w 1985 roku. Wówczas zadebiutował Pan zbiorem wierszy pod tytułem „Uśmierzanie źródeł”. Dlaczego porzucił Pan tę formę uprawiania literatury na rzecz prozy? A może tak do końca nie rozstał się Pan z poezją i nadal zajmuje się Pan pisaniem wierszy?

JK: Owszem, zdarza mi się napisać wiersz, ale czynię to bardzo rzadko i raczej okazjonalnie, na przykład na konkursy poetyckie. Sporą ciekawostką jest dla mnie fakt, że moje wiersze wciąż zdobywają nagrody, więc pewnie jako poeta nie jestem całkiem stracony. A mówiąc poważnie, proza zawładnęła mną kilka lat temu, kiedy to ułożyła mi się w głowie pewna historia, której nadałem formę niedużej powieści pod tytułem „Śmierć nosorożca”. Właśnie ona jest moim rzeczywistym debiutem prozatorskim. Najpierw została opublikowana na łamach miesięcznika „Twórczość”, a rok później przez Wydawnictwo Prószyński i S-ka. Dlaczego proza? A dlaczego nie? Ten sposób twórczości literackiej fascynuje mnie i ciekawi. Poezja umilkła, co nie znaczy, że wcale jej nie słychać. Uważny czytelnik bez trudu znajdzie jej ślady w moich powieściach. Tyle tylko, że korzystam z niej w sposób bardziej subtelny niż dawniej, kiedy nie wyobrażałem sobie dnia bez wiersza. Teraz już wiem, że rację miał Czesław Miłosz, który w jednym ze swoich utworów twierdził, że pisać należy rzadko i niechętnie. Jest w tej postawie sporo mądrości.

AAR: Powszechnie panuje przekonanie, że poeta to człowiek wrażliwy i romantyczny, dostrzegający w otaczającym nas świecie cechy, których nie potrafią ujrzeć przeciętni śmiertelnicy, na przykład piękno. W związku z tym, zastanawia mnie skąd u Pana skłonność do tworzenia powieści z dreszczykiem, gdzie pojawia się też zło w swojej charakterystycznej postaci?

JK: Czasy romantyków na szczęście już dawno minęły. Współczesna epoka nie sprzyja uduchowionym wizjom i romantycznym olśnieniom. Dwudziesty pierwszy wiek przypomina rozbite lustro, które wszystko zniekształca. Dobro miesza się ze złem, miłość z nienawiścią, prawda z kłamstwem. Tak zresztą było zawsze, ale współczesność dodatkowo wzmacnia współistnienie tych wartości. Moja skłonność do powieści z dreszczykiem jest efektem kaprysu. Po prostu takie mam zachcianki, by sięgać po elementy kryminalno-sensacyjne. Jak to długo będzie jeszcze trwało, nie mam pojęcia. Na razie mi z tym dobrze. 

AAR: Jest Pan także laureatem wielu ogólnopolskich konkursów literackich. Począwszy od roku 1983 zdobył Pan jedenaście nagród za swoją twórczość. Która z nich przedstawia dla Pana największą wartość?

JK: Tych nagród jest o wiele więcej, na pewno kilkadziesiąt, ale oczywiście nie rzecz w ilości. Trudno powiedzieć, która z nich ma dla mnie największą wartość. Każda jest inna. Z pewnością przełomową nagrodą było drugie miejsce w ogólnopolskim konkursie na powieść współczesną zorganizowanym w 2006 roku przez Wydawnictwo Prószyński i S-ka i Miesięcznik „Claudia”. Efektem tej nagrody jest moja powieść „Zegary idą do nieba”.

AAR: Podczas swojej kariery zawodowej był Pan również recenzentem i krytykiem literackim. Teraz stoi Pan po tej drugiej stronie, bo to inni oceniają Pana twórczość. Jakie to uczucie, kiedy czyta się opinię powieści, która kosztowała kilka miesięcy pracy? Czy recenzenci Pana doceniają, czy może zupełnie nie rozumieją przekazu Pana twórczości?

JK: Nie mogę narzekać na opinie recenzentów, zwłaszcza jeśli chodzi o „Urojenie”. To miłe, że powieść się podoba. W końcu pisze się z myślą o czytelnikach. Dla mnie najistotniejsze są właśnie ich opinie. Rzeczywiście swego czasu zajmowałem się recenzowaniem książek. To było dość dawno, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Pisywałem recenzje dla renomowanych pism literackich, takich jak między innymi „Życie Literackie”, „Nowe Książki”, „Twórczość”, „Poezja”, „Odra”. Byłem w swoich ocenach dość surowy, ale zawsze kierowałem się dobrem literatury. Uważam, że lepiej powiedzieć komuś bez owijania w bawełnę, że napisał utwór kiczowaty aniżeli głaskać go po głowie wprawiając w fałszywe samozadowolenie. Przestałem uprawiać zajęcie recenzenta, ponieważ doszedłem do wniosku, że oddźwięk tego rodzaju krytycznoliterackich ocen jest raczej mizerny. A jeśli chodzi o recenzje moich książek, to owszem, czytuję je wnikliwie i jeśli zawierają jakieś krytyczne uwagi, staram się wyciągać wnioski na przyszłość.

AAR: Obecnie coraz więcej ludzi rwie się do sięgania po pióro i tworzenia dzieł literackich. Czasami osoby te piszą z lepszym lub gorszym skutkiem. Czy jest jakiś uniwersalny sposób na stworzenie, niekoniecznie bestsellera, ale przynajmniej powieści, która spodoba się szerszemu gronu odbiorców?

JK: Nie czuję się specjalistą od recept na pisanie bestsellerów. Proszę zadać to pytanie Stephenowi Kingowi albo autorce „Harry’ego Pottera”. Ja uprawiam swoje małe poletko literackie i na razie nie mogę narzekać. Literatura jest dosyć kapryśna i nigdy nie wiadomo, co się spodoba ogółowi. Zresztą nawet największe bestsellery mają większą lub mniejszą publiczność. Jako przykład podam mojego ulubionego pisarza Gabriela Garcię Marqueza. Dopiero jego czwarta z kolei powieść, czyli „Sto lat samotności”, przyniosła mu ogromny sukces. Osobiście nie dzielę literatury na bestsellery i niebestsellery. Dla mnie literatura dzieli się na dobrą i kiepską, niezależnie od podziałów gatunkowych i tematyki, jaką poruszają pisarze. Zresztą to, co dla jednych jest bestsellerem, dla innych może być zwykłą chałą i nie ma w tym nic dziwnego ani niestosownego. Są ludzie, którzy zachwycają się na przykład powieścią Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”. Ja się nie zachwycam.

AAR: Jakiś czas temu w pewnym wywiadzie radiowym usłyszałam, że pisarz tworzy przede wszystkim dla siebie, głównie pod wpływem emocji, a jeśli inni chcą to czytać, to ich sprawa. Jakie jest Pana zdanie na ten temat? Czy naprawdę autorzy piszą, aby oczyścić się emocjonalnie?

JK: Po trosze się zgadzam, a po trosze nie. Myślę, że pisarz tworzy przede wszystkim dla czytelników, bo bez czytelników nie ma mowy o literaturze, tak jak bez widzów nie ma mowy o teatrze. Emocje są oczywiście ważne, ale trzeba umieć je okiełznać i uformować w interesującą narrację. Bardzo ważny jest przy tym język. Zazdroszczę wspomnianemu już Marquezowi niezwykłej potoczystości i kunsztu językowego. W polskiej literaturze takim mistrzem języka literackiego jest na przykład Wiesław Myśliwski. Jego powieść „Kamień na kamieniu” potwierdza to najmocniej. Owszem, literatura jest swego rodzaju oczyszczeniem, ale nie można lekceważyć roli czytelnika. To on swoimi opiniami potwierdza wielkość albo marność dzieła literackiego. Pisarz jest w pewnym sensie niewolnikiem czytelniczych refleksji, co nie znaczy, że musi za wszelką cenę schlebiać gustom odbiorców. W twórczości nie wolno się niczym ograniczać. Literatura to wolność języka i wyobraźni.

AAR: Na koniec zadam standardowe pytanie. Jakie są Pana plany literackie na najbliższą przyszłość? Czy pracuje Pan już nad nową powieścią?

JK: Nie pracuję, ale męczy mnie od pewnego czasu pewien pomysł. Historia, którą chciałbym opisać, ma również charakter kryminalno-sensacyjny. Jak widać, nadal podążam w tym kierunku. Nie potrafię jednak określić, kiedy zabiorę się do roboty. Chciałbym zacząć jeszcze w tym roku, ale literatura jest nieprzewidywalna i bardzo chimeryczna.   

AAR: Bardzo serdecznie dziękuję Panu za rozmowę i życzę sukcesów w dalszej pracy literackiej oraz wciąż zwiększającej się liczby życzliwych czytelników. 

Rozmowa i redakcja:

Agnes Anne Rose