Wiesław (Wesley) Adamczyk – „Kiedy Bóg odwrócił wzrok”

Wydawnictwo: DOM WYDAWNICZY REBIS

Poznań 2011

Tytuł oryginału: When God Looked the Other Way

Przekład: Ewa Ledóchowicz

Przedmowa: Norman Davies

                  

Znam wiele opisów syberyjskiej odysei 

oraz innych zapomnianych wojennych dziejów.

Ale żaden nie jest bardziej pouczający, 

bardziej wzruszający

i piękniej napisany aniżeli 

„Kiedy Bóg odwrócił wzrok”

 Norman Davies

Bardzo często druga wojna światowa postrzegana jest jako walka aliantów z faszystowskimi Niemcami. Niemniej, w świadomości Polaków sprawa ta przedstawia się zupełnie inaczej. Pamiętajmy, że już na samym początku wojny Polska musiała stawić czoło nie tylko Trzeciej Rzeszy, ale także Związkowi Sowieckiemu, który pod wodzą Józefa Stalina (1878-1953) najechał na nasz kraj od wschodu w dniu 17 września 1939 roku. Wiesław Adamczyk, zbierając materiały do swojej autobiografii, wielokrotnie przekonał się, że w Stanach Zjednoczonych ludzie mają niezwykle ograniczoną wiedzę na ten temat. Niejednokrotnie Amerykanie nie mają bowiem pojęcia, kto tak naprawdę wywołał wojnę i jakie wydarzenia miały miejsce w jej pierwszych miesiącach. Autor bardzo wnikliwie podszedł do tematu, dlatego apeluje, aby nie zapominać o sojuszu, jaki przez pierwsze dwa lata okupacji łączył Józefa Stalina i Adolfa Hitlera (1889-1945), czyli sprzymierzeńców, którzy natarli na Polskę z dwóch stron – ze wschodu i z zachodu.

Głównym celem napisania tej przejmującej autobiografii było oddanie przez Autora hołdu swojemu zamordowanemu ojcu. Kapitan Jan Adamczyk był jednym z polskich oficerów, którzy stali się ofiarami masakry, jakiej dokonano wiosną 1940 roku w Lesie Katyńskim, a do której tak długo nie przyznawali się Rosjanie, notorycznie zrzucając winę na hitlerowskie Niemcy. Przełomowym dniem w tej sprawie okazał się 13 kwietnia 1990 roku, kiedy prezydent ówczesnego Związku Radzieckiego – Michaił Gorbaczow – spotkał się na Kremlu z prezydentem Polski – Wojciechem Jaruzelskim (1923-2014). Była to historyczna chwila, bo oto świat dowiedział się z ust radzieckiego prezydenta, że odpowiedzialność za mord katyński ponosi sowieckie NKWD. Dokładnie osiem lat po tym pamiętnym wydarzeniu, Wiesław Adamczyk mieszkający na stałe w Stanach Zjednoczonych, wsiadał wraz ze swoim synem na pokład samolotu startującego z międzynarodowego lotniska O’Hare’a w Chicago i tym samym rozpoczął pielgrzymkę do Charkowa na Ukrainie. Tam – na zaproszenie polskiego rządu – miał wziąć udział w nabożeństwie żałobnym w intencji pomordowanych polskich oficerów, w tym także swojego ojca.

Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu
Na zdjęciu widać zarys masowych mogił.
fot. Janusz Dorożyński (Ency)
źródło

Swoją autobiograficzną opowieść Wiesław Adamczyk rozpoczyna tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej. Autor ma wtedy sześć lat i żyje w otoczeniu kochających rodziców i starszego rodzeństwa. Mieszka we wschodniej części Polski, a dokładnie w Sarnach (obecnie Ukraina), w drewnianym domu, który otaczają brzozy, sosny i dęby. Posiadłość okala drewniany płot, postawiony przede wszystkim po to, aby przed płową zwierzyną chronić znajdujące się na tyłach domu ogród i sad. Jest tam także stara brama, która od frontu chętnie otwiera się dla gości. Mały Wiesio nie tylko lubi huśtać się na niej, ale też słuchać jak skrzypi. Za domem znajduje się duży dziedziniec ze stajnią i ogrodem, jak również niewielkim stawem. Jest to plac zabaw przeznaczony dla dzieci i miejsce letnich ogrodowych przyjęć, a także punkt zbiórki przed polowaniami oraz wyprawami na jagody i grzyby. To również miejsce, gdzie dla rozrywki i słuchania wróżb przyjmowani są Cyganie. Matka Autora zawsze pozwalała Cyganom, aby ci jej wróżyli, a potem nigdy nie chciała zdradzić synowi, co też takiego jej powiedzieli.

Szczęśliwe dzieciństwo małego Wiesia brutalnie przerywa wybuch drugiej wojny światowej. Ostatnią rzeczą, jaką zapamięta z dzieciństwa, będzie wyprawa na polowanie z uwielbianym ojcem, który choć niekiedy surowy, zawsze był przez niego kochany. Będzie też pamiętał jak w dniu aresztowania ojciec zobowiąże go do opiekowania się mamą. Ta poważna rozmowa będzie ostatnią, jaką Wiesław Adamczyk odbył ze swoim ukochanym tatą. Potem Sowieci przyjdą także po niego i wraz z matką oraz rodzeństwem zostanie zesłany na Syberię. Ta podróż już zawsze będzie najgorszym wspomnieniem jego życia. W nieludzkich warunkach Pociągiem Donikąd będzie zmierzał w nieznane.

Wydanie amerykańskie (2006)
Wyd. University Of Chicago Press

Mały Wiesio będzie widział, jak niektórzy ludzie będą próbowali uciekać tuż po przekroczeniu polskiej granicy. Ludzie ci będą ryzykować życie w momentach, kiedy z tego czy innego powodu żołnierze będą wypuszczać ich z pociągu na zewnątrz. Niestety, większość z nich zginie natychmiast od kuli strażnika albo enkawudzisty. Im bardziej będą oddalać się od Polski, tym tego rodzaju prób będzie mniej. Wreszcie jedyne, co będą mogli zrobić, to pożegnać się z ojczyzną, która z każdą kolejną łąką czy samotnym drzewem mijanym po drodze coraz bardziej będzie oddalać się od nich. Nad nimi będą latać ptaki, którym zawsze wolno przekraczać granice wedle ich woli, lecz oni wciąż będą tkwić uwiezieni w pociągu towarowym niczym bydło transportowane na rzeź. Będą przeklinać Sowietów i modlić się, aby Bóg nie opuścił ich w nieszczęściu.

Mimo to wydaje się, że Bóg tych ludzi jednak opuścił. Zapomniał o nich, a ich los powierzył barbarzyńskim Sowietom. Wraz z rodziną Wiesław trafia w końcu do Kazachstanu, gdzie jego warunki materialno-bytowe są gorzej niż złe. Jak gdyby to nie wystarczyło, cierpi głód, a jedyną potrawą jest garść mąki rzucana na gorącą wodę. W dodatku trzeba uważać na to, co się mówi, aby nie ściągnąć na rodzinę niebezpieczeństwa śmierci lub kolejnej zsyłki. Jedyne, co trzyma Adamczyków przy życiu, to wiara w to, że ojciec jednak żyje. Wszyscy z niecierpliwością wyczekują dnia, kiedy znów będą mogli być razem. W tej całej gehennie dzieci mogą zawsze liczyć na matkę. Jurek, jako najstarszy syn, zastępuje ojca i robi wszystko, aby poprawić choć odrobinę jakość życia rodziny. Robi to nawet kosztem własnego bezpieczeństwa. Kiedy wreszcie przychodzi dzień, w którym mogą opuścić Syberię, Adamczykom wydaje się, że teraz już może być tylko lepiej. Niemniej już wkrótce przekonują się, że na normalne życie będą musieli jeszcze bardzo długo poczekać.

Uważam, że ta autobiografia jest czymś na kształt dokumentu. Na przestrzeni lat wydano już wiele podobnych książek, lecz akurat ta w szczególny sposób chwyta czytelnika za serce. Dzieje się tak dlatego, iż w tym konkretnym przypadku mamy do czynienia z małym niewinnym chłopcem, któremu okrutny los odebrał rodzinę i dzieciństwo i skazał na wiele lat tułaczki po świecie w warunkach, w których wielu z nas nie byłoby w stanie przeżyć ani jednego dnia. Nie omijają go też choroby i utrata tych, których kocha najbardziej na świecie. Dlatego nie można się dziwić, że Wiesio w pewnym momencie buntuje się przeciwko Bogu. Ten bunt będzie trwał wiele lat, zanim do świadomości Autora dotrze, że tak naprawdę Bóg przez cały ten czas nie robił nic innego, jak tylko otaczał go opieką.

Bunt Wiesława Adamczyka polegał na wątpieniu w Boże Miłosierdzie. Musiał bowiem tłumaczyć siostrze, że gdyby Bóg faktycznie był miłosierny, wówczas nie dopuściłby do tych wszystkich okropności, które wydarzyły się przez ostatnie lata życia rodziny Adamczyków. Na te zarzuty dziewczyna odpowiedziała, że to wszystko, co się wokół dzieje nie jest winą Boga, lecz ludzi. To ich należy winić, bo to oni doprowadzili do takiego bestialstwa. Lecz Wiesław miał już dosyć tego typu argumentów, które stale słyszał z ust dorosłych. Teraz postanowił głośno powiedzieć, co sam o tym myśli. Uważał bowiem, że kiedy ludziom dobrze się dzieje, wtedy padają na kolana i wznoszą z wdzięcznością ręce do Boga, dziękując Mu za dobroć i łaskę. Ale gdy mają miejsce rzeczy naprawdę straszne, okrutne i nieludzkie, wówczas to ludzie ponoszą winę, a nie Bóg?! Wtedy Zosia przypomniała bratu, że przecież ludzie obdarzeni są wolną wolą i w związku z tym wcale nie muszą czynić zła.

Tak wyglądały masowe deportacje Polaków zamieszkujących Kresy Wschodnie

W swoim buncie Wiesław Adamczyk zauważył również, że w stosunku do Boga można powiedzieć dokładnie to samo. Przecież On także już na samym początku mógł dokonać wyboru: czy stworzyć samych dobrych ludzi, czy samych złych, czy może jednych i drugich, a także takich obdarzonych wolną wolą lub jej pozbawionych. Mógł też zezwolić na nędzę i na nieszczęście na świecie albo nie. Co zatem Bóg zrobił? Otóż stworzył złych ludzi i zgodził się na nieszczęście oraz cierpienie. Dlaczego? W jakim celu? Wiesław doskonale pamiętał, że w domu zawsze uczono go, że Bóg stworzył ludzi na swoje podobieństwo. Fakt ten dotyczy wszystkich bez wyjątku. A więc także i tych złych. Jeśli więc mamy w to wierzyć, to należy też uwierzyć i w to, że jeżeli Bóg naprawdę istnieje, nie jest wyłącznie samym Dobrem. Czy naprawdę tak jest? Czy Wiesław miał rację, kłócąc się i z Bogiem, i z siostrą? 

W moim odczuciu tej książki nie można oceniać, ponieważ ludzkiego cierpienia i ludzkiej krzywdy ocenić się po prostu nie da. Nie da się tego zmierzyć ani zważyć. Nie można przecież oszacować bestialstwa, jakie potrafi zgotować drugi człowiek w imię jakichś chorych idei czy ambicji. Ta autobiografia jest naprawdę warta przeczytania, choćby ze względu na to, że im dalej od wojny, tym mniej o niej myślimy. Tym mniej interesują nas ludzie, którzy musieli ją przeżyć, jak i ci, którym nie było dane rozpocząć nowego życia po jej zakończeniu. Być może ktoś powie, że tego typu literatura jest niepotrzebna, bo przecież wyzwala w ludziach odruch zemsty, a teraz mamy przecież inne czasy? Możliwe, że w pewnym stopniu tak właśnie jest, ale z drugiej strony pamiętajmy, że ani od historii, ani od zła nie da się uciec. Nie zapominajmy też, że żyjemy w coraz bardziej niebezpiecznych czasach, a nieodpowiedzialne decyzje polityków mogą kosztować życie tysiące, a nawet miliony istnień ludzkich. Natomiast historia i minione wojny są po to, aby się na nich uczyć nie popełniać tych samych błędów, co nasi poprzednicy. Nie wolno natomiast ich gloryfikować.