Katedra w Salisbury

Historia katedry w Salisbury sięga czasów jeszcze na długo przed położeniem pierwszego kamienia pod jej budowę w 1220 roku. Aby zrozumieć historię katedry należy udać się w podróż na północ od centrum miasta i zawitać do starego fortu Old Sarum. To właśnie tam wkrótce po podboju Anglii przez Normanów wybudowano zamek otoczony ochronnymi piaszczystymi skarpami charakterystycznymi dla epoki żelaza. W 1075 roku biskup Osmund (?-1099) zbudował tam katedrę położoną nieopodal pewnej rycerskiej rezydencji w stylu motte. Tego typu rycerskie budowle otaczał wewnętrzny wał oraz drewniane lub kamienne fortyfikacje. Wydawało się, że jest to doskonałe miejsce na to, aby w tych burzliwych czasach mnisi mogli żyć pod ochroną rycerstwa.

Po jakimś czasie okazało się jednak, że ani mnisi, ani też rycerze nie byli zadowoleni z sąsiedztwa tych drugich. Tak więc przez półtora wieku mnisi i rycerze zamieszkujący Old Sarum kilkakrotnie popadali we wzajemne konflikty. Wreszcie w 1220 roku biskup Salisbury – Richard Poore (?-1237) – stwierdził, że pragnie zbudować nową katedrę położoną z dala od wpływu mieszkańców zamku znajdującego się w forcie Old Sarum. Legenda mówi, że biskup, stojąc na kopcu ziemi przed zamkiem, wypuścił z łuku strzałę i obiecał, że tam, gdzie ona wyląduje, on wybuduje nowy kościół.

Widok wnętrza katedry

fot. Bernard Gagnon

Biorąc pod uwagę miejsce, gdzie znajduje się teraz katedra, biskup musiał być naprawdę potężnym mężczyzną. Kościół oddalony jest bowiem o kilka mil na południe od fortu Old Sarum i stoi niedaleko niegdysiejszych podmokłych terenów znajdujących się obok powoli płynącej River Avon. Richard Poore na swojego architekta wybrał kanonika katedry – Eliasa de Derhama (?-1246), który pomógł także wznieść sanktuarium świętego Tomasza Becketa w Canterbury. O samym Eliasie de Derhamie wiemy naprawdę niewiele. Źródła historyczne podają bowiem, że mógł on współpracować z Nicholasem z Ely (?-1280), który był między innymi biskupem Winchester, zaś Elias de Derham mógł wykonywać dla niego jakiś genialny projekt.

Początkowo podmokłe łąki, na których biskup Poore postanowił zbudować nową katedrę charakteryzowały się zbyt słabym i nieutwardzonym gruntem, aby mogły utrzymać ciężar przyszłej budowli. Szacuje się, że masywna wieża opiera się na fundamencie żwirowym o długości zaledwie czterech stóp angielskich. Pierwszy kamień węgielny został położony przez biskupa Poore’a w 1220 roku. Krużganki zaczęto budować w 1240 roku, natomiast przepiękny kapitularz w 1263 roku. Z kolei w roku 1265 została dodana wolnostojąca dzwonnica. Pierwowzór dzwonnicy już dawno znikł na skutek przebudowy katedry. Remont przeprowadzono pod koniec XVIII wieku pod wodzą architekta Jamesa Wyatta (1746-1813).

Nawa główna

fot. Mattana

Biskup Poore potrzebował duchownych celem dokonania prac w katedrze. Zatrudnił więc księży, urzędników, kanoników oraz starszych duchownych. Richard Poore udostępnił im także tereny otaczające katedrę oraz te leżące wzdłuż brzegu rzeki. Niższym rangą duchownym przydzielono półtora akra ziemi, na której mogli wznieść własne mieszkania, natomiast starsze duchowieństwo otrzymało dwa razy większy obszar ziemi pod własny użytek. Teren, na którym wybudowano mieszkania dla mnichów określono mianem Cathedral Close, czyli innymi słowy były to budynki, które pomimo że znajdowały się w pewnym oddaleniu od katedry, wciąż do niej należały. W 1331 roku Cathedral Close zostało otoczone murem z kamienia, który wzięto z oryginalnej normańskiej katedry mieszczącej się w Old Sarum. Wiele starych, średniowiecznych budynków nadal należy do Cathedral Close, choć niektóre z nich na przestrzeni wieków zostały zburzone i zastąpione pięknymi georgiańskimi kamienicami, jak na przykład Mompesson House czy Wren Hall.

Katedra w Salisbury została wybudowana w latach 1220-1258 w stylu, który obecnie nazywamy wczesnym angielskim gotykiem (z ang. Early English Gothic lub Early English). Ten styl podkreślił wysokość katedry oraz jej wewnętrzne światło, natomiast w porównaniu do innych bardziej cięższych budynków z XI czy XII wieku, był dość rewolucyjny. Katedra w Salisbury jest najbardziej unikatowym budynkiem w Anglii. Większość dużych kościołów powoli ewoluowało przez stulecia, zaś ich ostateczna konstrukcja obejmuje szereg stylów architektonicznych. Niektóre katedry wyglądają niczym jedna całość, natomiast w stosunku do innych można odnieść wrażenie, że są one portretami namalowanymi przez różnych artystów pochodzących z rozmaitych epok i charakteryzujących się odmiennym stylem. Katedra w Salisbury wyjątkowo została zbudowana podczas życia jednego pokolenia. W związku z tym ostateczna struktura przedstawia spójność wizji, co satysfakcjonuje historyków i zwiedzających oraz kojarzy się z jedną i tą samą epoką angielskiej architektury, i prawdopodobnie stanowi najlepszy przykład wczesnego angielskiego gotyku w porównaniu z innymi budynkami tego typu występującymi w Anglii.

Wnętrze transeptu

fot. Josep Renalias

Katedra w Salisbury posiada najwyższą iglicę w całej Wielkiej Brytanii, która mierzy ponad sto dwadzieścia metrów. Ten element był jedną z ostatnich części, jaką należało wybudować, a stało się to około 1330 roku. W ciągu następnych stuleci iglica była kilkakrotnie naprawiana. Chyba najbardziej znanym w historii wydarzeniem było wykorzystanie iglicy przez sir Christophera Wrena (1632-1723) do badań architektonicznych. Christopher Wren stwierdził bowiem, że iglica mierzy sobie 30 cali długości i posiada żelazne pręty, w które została wyposażona celem wzmocnienia struktury. Wieki później prace Christophera Wrena były poddawane korekcie, a nowoczesne pomiary wykazały, że architekt w swoich badaniach pomylił się jedynie o cal. Tak więc można stwierdzić, że Christopher Wren był doskonałym fachowcem w swojej dziedzinie.

Katedra w Salisbury jest wyjątkowa także pod względem rodzaju marmuru, jakiego użyto przy jej budowie. Był to krystaliczny wapień wydobywany w Corfe Castle w Dorset. Przy wykorzystaniu tego marmuru stworzono ciemne i smukłe kolumny, które dodatkowo dawały poczucie przestrzeni oraz wysokości. Marmur swoje zastosowanie znalazł przede wszystkim w szybach kolumn nawy głównej i naw bocznych, a także w żebrach sklepienia.

W katedrze w Salisbury znajdują się także intrygujące średniowieczne grobowce. Choć katedra nie jest może tak bardzo nimi przytłoczona, jak inne kościoły, to jednak można w niej spotkać prawdziwe perełki. Większość starszych grobów ułożona jest pomiędzy filarami oddzielającymi nawę główną od bocznych. Najbardziej znany jest grób Williama Longespee’a, 3. hrabiego Salisbury (1176-1226). Był on przyrodnim bratem króla Jana bez Ziemi (1166-1216) oraz nieślubnym synem Henryka II Plantageneta (1133-1189). To właśnie William Longespee sprowadził do Salisbury Magna Carta, czyli Wielką Księgę Swobód wydaną przez swojego przyrodniego brata w 1215 roku. Co ciekawe, kiedy grób Williama został otwarty kilka wieków po jego śmierci, wówczas w czaszce hrabiego znaleziono martwego szczura, w którego ciele odkryto ślady arszeniku. Fakt ten może sugerować, że sir William Longespee nie umarł śmiercią naturalną, lecz został otruty.

Obok grobu hrabiego znajduje się wzruszający wizerunek małego chłopca pochodzący z XIII wieku. Historycy uważają, że jest to tak zwany „boy bishop”, czyli chłopiec, który został wybrany na przykład spośród katedralnych chórzystów, aby parodiować prawdziwego biskupa. Ten zwyczaj był powszechny w epoce średniowiecza. Z kolei w nawie południowej znajduje się pięknie rzeźbiona pamiątkowa płyta. Najprawdopodobniej została ona ufundowana przez biskupa Rogera le Poer (ok. 1069-1139), zwanego także Rogerem z Salisbury. Idąc w kierunku południowej nawy, można dojrzeć piękne portretowe malowidło przestawiające Elinor Sadler. Mężczyzna był nieprawdopodobnie zamożnym mieszkańcem Salisbury i zmarł w 1622 roku, zaś napis na malowidle ukazuje go jako „wysoce cnotliwego i religijnego”. Niemniej, kiedy przyjrzymy mu się dokładniej, wówczas zauważymy, że jego oblicze jest raczej ponure i chyba mało kto chciałby się z nim zaprzyjaźnić.

Widok na krużganki

fot. Bernard Gagnon

Podążając wciąż nawą południową i przechodząc przez południowy transept, dochodzimy wreszcie do grobów rodziny Mompessonów. Tutaj widzimy pięknie odmalowane wizerunki sir Richarda Mompessona (?-1627) i jego żony. Richard Mompesson był właścicielem Mompesson House, czyli pochodzącej z XIV wieku pięknej kamienicy zbudowanej w stylu gotyckim i wchodzącej w skład Cathedral Close. Obecnie dom jest własnością National Trust, czyli brytyjskiej organizacji zajmującej się ochroną zabytków Anglii, Walii i Irlandii Północnej. Chociaż grób Mompessona jest niezwykle okazały, to jednak blednie on przy grobowcu sir Edwarda Seymoura, 1. hrabiego Hertford (1539-1621), który znajduje się we wschodniej części nawy południowej. Grób jest niesamowicie wysoki i wydaje się, że wykonano go jedynie z marmuru i złota. Sir Edward Seymour poślubił Katarzynę Grey (1540-1568), która była młodszą siostrą lady Jane Grey (1537-1554). Katarzyna wyszła za mąż za Edwarda wbrew woli królowej Elżbiety I Tudor (1533-1603), tracąc tym samym potencjalne prawo do tronu Anglii. Małżeństwo z Edwardem kosztowało ją wolność, którą już do końca życia utraciła na rozkaz Elżbiety I Tudor. Z kolei losy Jane Grey są nam chyba bardzo dobrze znane. Uzurpując sobie prawo do korony Anglii, straciła życie.

Wróćmy jednak do Edwarda i Katarzyny. Otóż ich wizerunki w katedrze w Salisbury znajdują się obok siebie pod fantastycznie rzeźbionym baldachimem. Ponieważ Katarzyna Grey była połączona więzami krwi z rodziną królewską, jej wizerunek znajduje się nieco wyżej niż Edwarda. Można odnieść wrażenie, że hrabina chce właśnie usiąść. To niewielkie wzniesienie ma wskazywać na jej pozycję społeczną, która była wyższa, aniżeli jej męża. Edward Seymour był przecież jedynie hrabią, a w jego żyłach nie płynęła królewska krew.

Katedra w Salisbury: widok od strony ogrodu domu biskupiego

Obraz został namalowany w 1823 roku.

autor: John Constable (1776-1837)

Pomiędzy grobem Seymourów a Kaplicą Świętej Trójcy znajduje się niczym niewyróżniający się pomnik Richarda Poore’a – biskupa, który przeniósł katedrę z fortu Old Sarum. Niemniej grób zasługuje na uwagę, chociażby dlatego, że przy wschodnim końcu północnej nawy mieści się kaplica ufundowana przez Edmunda Audley’a (?-1524) – biskupa Salisbury w latach 1502-1524. Kaplica jest bardzo mała, więc może pomieścić jedynie kilka osób jednocześnie, lecz ci, którzy są w stanie tam wejść, nagradzani są cudownym widokiem. Sufit kaplicy to istna rozkosz dla oczu. Gotyckie sklepienie olśniewa kolorami, zaś ogólny efekt jest po prostu niepowtarzalny.

Największy skarb katedry w Salisbury mieści się jednak w wyniosłym kapitularzu. Tutaj, z dala od światła, którego nie przepuszczają umieszczone tam markizy, znajduje się jedna z niewielu istniejących, oryginalnych kopii Magna Carta. Ta prosta rolka pergaminu jest pozornie niewielka, lecz trzeba pamiętać, że zapisane na nim średniowieczne wersy stanowiły podstawę prawną ówczesnego systemu, który rozciągał się na kolejne wieki. Zarówno wokół Magna Carta, jak i w samym kapitularzu może być naprawdę bardzo tłoczno. Są tam bowiem organizowane liczne wystawy ukazujące cenne nabytki katedry, począwszy od srebrnej tacy służącej do podawania na niej dokumentów królewskich, a skończywszy na zegarku należącym niegdyś do angielskiego pisarza Isaaca Waltona (1593-1683). Te artefakty są naprawdę fascynujące, lecz spora ilość gablot wystawowych, które wypełniają kapitularz oraz dowolna liczba turystów nastawionych na ich podziwianie mogą sprawić, że w kapitularzu będzie istotnie ciasno. Wokół na ścianach kapitularza można dodatkowo podziwiać piękne średniowieczne fryzy. Warto też zabrać z sobą lornetkę, aby móc również studiować pięknie rzeźbione głowy znajdujące się na gzymsach.

Krużganki katedry w Salisbury otaczają największy w całej Wielkiej Brytanii dziedziniec, z którego widać sporą zieloną przestrzeń liczącą sobie osiemdziesiąt akrów. Architektura krużganków posiada piękne gotyckie sklepienie, a turyści mogą przechadzać się wirydarzem i podziwiać widoki, dochodząc aż do okazałej wieży. Powyżej wspomniałam o Cathedral Close, które w XVII wieku było miejscem niezwykle radosnym oraz słynącym z tawern i karczm, które mieściły się w budynkach zajmowanych w średniowieczu przez mnichów. Obecnie Cathedral Close jest oazą spokoju z zielonymi trawnikami, zaś georgiańskie budynki pełnią dziś zupełnie inną funkcję, niż kiedyś.