Każdą wolną chwilę Dostojewski przeznaczał na studiowanie utworów literackich...

LITERAT SIERPNIA 2011

FIODOR DOSTOJEWSKI

Fiodor Michajłowicz Dostojewski (1821–1881) był synem moskiewskiego lekarza. Michał Andriejewicz, ojciec Fiodora, uchodził za ponurego despotę, rozpustnika i alkoholika. Pojawia się opinia, że to właśnie swojego ojca Dostojewski sportretował w ostatnim swoim dziele jako odrażającą postać starego Karamazowa. Wraz z bratem, Michałem Dostojewskim, pisarz najpierw pobierał naukę w moskiewskich pensjonatach, a następnie wstąpił do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej, która mieściła się w Petersburgu. Szkołę ukończył w 1843 roku, otrzymując tytuł inżyniera-podporucznika. Niemniej, kariera wojskowa zupełnie go nie pociągała. Już podczas pobytu w szkole, każdą wolną chwilę Dostojewski przeznaczał na studiowanie utworów literackich z zakresu nie tylko literatury rosyjskiej, ale również obcej. Do swoich faworytów zaliczał przede wszystkim Aleksandra Puszkina oraz Mikołaja Gogola.

Po jakimś czasie okazało się, że literatura nie jest jedyną rzeczą, która go fascynuje. W związku z tym, Fiodor Dostojewski angażuje się w działalność nielegalnych komórek, których powstawanie nasila się głównie w latach 40. XIX wieku. Działalność ta dotyczy przede wszystkim inteligentnej młodzieży ówczesnego Petersburga politycznie opozycyjnej wobec carskiego systemu. Jego czynne zaangażowanie skutkuje tym, że w 1847 roku, będąc już autorem „Biednych ludzi” uczestniczy w słynnych piątkowych posiedzeniach tak zwanego koła Pietraszewskiego, którego założycielem był Michał Butaszkiewicz-Pietraszewski. W dniu 23 kwietnia 1849 roku wszyscy uczestnicy spotkań koła Pietraszewskiego zostają aresztowani, a następnie osadzeni w twierdzy Pietropawłowskiej. Po śledztwie trwającym kilka miesięcy, Dostojewskiego oraz jego towarzyszy przewieziono na plac Siemionowski w Petersburgu, gdzie ogłoszono i odczytano wyrok. Było to w dniu 22 grudnia 1849 roku. Zgodnie z wyrokiem Fiodor Dostojewski razem z grupą towarzyszy zostaje skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Szczęśliwym trafem, w ostatniej chwili tuż przed wykonaniem wyroku, skazańcom odczytano carski dekret, na podstawie którego karę śmierci zamieniono na kilkuletnie zesłanie. W związku z tym pisarz ma w perspektywie cztery lata katorgi oraz służbę wojskową w charakterze szeregowca. Dramatyczne minuty w oczekiwaniu na śmierć odcisnęły w psychice Dostojewskiego swój ślad, co bardzo często będzie pojawiać się w jego utworach. Natomiast lata spędzone na zesłaniu stają się motywem do stworzenia jednego z najbardziej wstrząsających dzieł literatury światowej pod tytułem „Wspomnienia z domu umarłych”.

Po odbytej karze, Dostojewski zostaje wcielony do 7. liniowego batalionu w Semipałatyńsku, gdzie zawiera dość bliską znajomość z wysoko postawionymi urzędnikami. Przyjaźń ta procentuje tym, że po kilku latach pisarz otrzymuje pozwolenie na opuszczenie Syberii. W Semipałatyńsku Dostojewski poznaje także wdowę, Marię Isajewą, która w 1857 roku zostaje jego żoną. Jednak już kilka dni po ślubie Dostojewski ulega pierwszemu, bardzo silnemu atakowi epilepsji. Po latach okaże się, że na chorobę tę będą cierpieć również bohaterowie jego dzieł.

Począwszy od roku 1860 ukazują się kolejne utwory Dostojewskiego, zaś wraz z bratem, Michałem, wydaje czasopismo „Wriemia”, na łamach którego uprawia propagandę o charakterze społeczno-politycznym. Natomiast w czerwcu 1862 roku pisarz po raz pierwszy wyjeżdża za granicę, gdzie uważnie przygląda się życiu Europy Zachodniej i poznaje wybitnych reprezentantów rosyjskiej emigracji politycznej. Nie ukrywa też swojej głębokiej niechęci do moralnego oraz społecznego porządku, jaki wówczas miał miejsce w krajach kapitalistycznej Europy. Owocem tej literackiej podróży są wydane w 1863 roku „Zimowe uwagi o wrażeniach z lata”.

Rok później bracia Dostojewscy otrzymują pozwolenie na wydawanie nowego miesięcznika pod nazwą „Epoka” (z ros. Epocha). W tym samym roku (1864) umiera żona Dostojewskiego oraz brat, Michał. Latem następnego roku z powodu problemów finansowych upada „Epoka”, natomiast sam pisarz ponownie wyjeżdża za granicę, aby uchronić się przed natarczywością wierzycieli. W tym samym czasie Dostojewski zaczyna pałać ogromną namiętnością do gry hazardowej. Efektem jego opętańczej manii grania są rozpaczliwe listy pisane do przyjaciół z prośbą o pożyczkę. Ta walka z samym sobą znajdzie swoje odzwierciedlenie w wielu wykreowanych przez pisarza postaciach literackich.

Rok 1866 to czas, kiedy ukazuje się pierwsze arcydzieło Dostojewskiego pod tytułem „Zbrodnia i kara”. Natomiast momentem przełomowym w jego życiu osobistym jest fakt zawarcia małżeństwa z Anną Grigorjewną Snitkiną. Ślub ma miejsce 15 lutego 1867 roku. Tego samego roku, w kwietniu, Fiodor i Anna wyjeżdżają za granicę. Ich pobyt tam trwa cztery lata, podczas którego mieszkają w Genewie oraz zwiedzają Niemcy i Włochy. Okazuje się, że namiętność do hazardu nie opuściła pisarza. W czasie pobytu za granicą uzależnienie od gier przybiera najbardziej drastyczne formy, co zostaje opisane przez żonę Dostojewskiego w „Dzienniku”

Ten ostatni pobyt za granicą owocuje ukończeniem „Idioty”, natomiast po powrocie do Rosji powstają kolejne wielkie dzieła, czyli „Biesy”, „Młodzik”, a także „Bracia Karamazow”. W czasie ostatniego dziesięciolecia swojego życia Dostojewski zdobywał coraz większą sławę jako jeden z najwybitniejszych literatów ówczesnej carskiej Rosji. Ponadto stał się również niezwykle znanym oraz wpływowym publicystą. Przez pewien czas był redaktorem czasopisma pod tytułem „Grażdanin”, w którym zamieszczał cykl artykułów własnego autorstwa dotyczących bieżących kwestii jemu współczesnych. Ten cykl artykułów nosił tytuł „Dziennik Pisarza”. Niemniej, w 1875 roku „Dziennik Pisarza” zaczyna ukazywać się już jako odrębny organ. Sławę Fiodora Dostojewskiego jako wyjątkowego myśliciela umocniła jego mowa o Aleksandrze Puszkinie, którą wygłosił w czerwcu w 1880 roku w Moskwie podczas uroczystości z okazji odsłonięcia pomnika poety. Wystąpienie to stało się testamentem ideowym pisarza. Dostojewski powtórzył w nim po raz kolejny wszystkie te myśli, które były mu bliskie w trakcie całego życia.

Fiodor Dostojewski zmarł 28 stycznia 1881 roku. Został pochowany na cmentarzu przy Aleksandro-Newskiej Ławrze w Petersburgu. W momencie śmierci sława Dostojewskiego zaczęła promieniować na całą Europę. Koniec życia pisarza to jednocześnie początek szerokiego zainteresowania świata literaturą rosyjską. Podziw dla jego geniuszu dalece wykracza poza standardowe ramy literatury. Należy pamiętać, że jego wizja człowieka okazała się niemalże proroczą. Jeszcze na długo przed obozami koncentracyjnymi, Dostojewski jako pierwszy wskazał mroczne możliwości tkwiące w ludzkiej naturze.

Otwarty charakter ideowego świata twórczości Fiodora Dostojewskiego sprawia, że niekiedy szereg diametralnie różniących się pomiędzy sobą ich interpretacji znajduje swoje uzasadnienie. Śmiało można rzec, że jest to obraz niezwykle bliski również współczesnej rzeczywistości rozdzieranej konfliktami. Natomiast nieprzeciętna osobowość Dostojewskiego decyduje o ogromnej i ciągle nie słabnącej popularności rosyjskiego pisarza u współczesnego czytelnika.

Podsumowując można stwierdzić, że Fiodor Dostojewski był pisarzem, który uznawał jedynie prawdy skrajne i nie tolerował jakichkolwiek kompromisów. Zwalczał zarówno rewolucjonistów, jak i tych, którzy prowadzili z nimi tak zwany ideowy flirt. Do tej grupy zaliczał wszelkiego rodzaju liberałów.

Na podstawie: J. Smaga, Fiodor Dostojewski, Wyd. PAN, Kraków 1994.