Alexandre Dumas (ojciec) – „Ascanio”

Wydawnictwo: ŚLĄSK

Katowice 1989

Tytuł oryginału: Ascanio

Przekład: Bożena Sęk

Słyszeliście kiedykolwiek o niejakim Benvenuto Cellinim? Przyznam szczerze, że dopóki nie sięgnęłam po powieść Alexandre Dumas, nie miałam najmniejszego pojęcia o tym człowieku. To dopiero mój ulubiony Autor z dzieciństwa uświadomił mi, jak wielkie mam braki w historii, pomimo że stale czytam powieści i publikacje historyczne. Otóż wspomniany Benvenuto Cellini był włoskim złotnikiem i rzeźbiarzem. Nadal uważany jest za najznakomitszego złotnika włoskiego renesansu. Napisał nawet książkę. Była to słynna Autobiografia, która w polskim wydaniu nosi tytuł Benvenuta Celliniego żywot spisany przez niego samego.

Biorąc po uwagę ogromny talent Celliniego, ironią wydaje się być fakt, iż niewiele z jego dzieł sztuki przetrwało do dnia dzisiejszego, natomiast sam artysta znacznie bardziej znany jest ze swojej autobiograficznej książki, która stanowi niezwykły zapis zainteresowań rzeźbiarza skupiających się na wielu poziomach. Znawcy twierdzą, że jest ona niesamowicie porywająca i napisana z ogromną szczerością, co sprawia, że przebija z niej skomplikowany charakter Autora. Ta historyczna narracja posiada ogromne znaczenie z uwagi na jego życie zawodowe, jako szesnastowiecznego artysty, przy jednoczesnym opisie relacji występujących pomiędzy nim samym a jego rodziną, przyjaciółmi, wrogami oraz mecenasami sztuki. Autobiografia to także niezwykle interesujący dokument, w którym znajdują się opisy technik dotyczących rzeźbiarstwa, które nie zostały jeszcze do końca zbadane. Benvenuto Cellini przestał pracować nad Autobiografią w 1558 roku, natomiast książka nie została opublikowana aż do roku 1728. Z kolei oczarowany rzeźbiarzem poeta – Johann Wolfgang von Goethe – dokonał pierwszego z licznych przekładów tej wyjątkowej książki. W 1837 roku na podstawie rzeczonego przekładu powstała opera, do której muzykę skomponował Hector Berlioz (1803-1869). Niezwykle barwne życie Celliniego stało się również kanwą kilku filmów, ponieważ uznano, że spełniało ono wszelkie romantyczne wymagania tak istotne w życiu każdego artysty.

Rzeczywiste fakty z życia Benvenuta Celliniego są równie interesujące, jak opowieści o nim. Artysta urodził się we Florencji 3 listopada 1500 roku jako syn architekta i muzyka. Bardzo szybko nauczył się swojego rzemiosła, lecz w wieku szesnastu lat musiał opuścić Florencję z powodu ulicznego pojedynku i w związku z tym kilka miesięcy spędził w Siennie. W roku 1519 przeniósł się do Rzymu, który przez kolejne dwie dekady stał się centrum jego działalności rzemieślniczej. Pomimo że jego „rzymskie lata” bardzo często przerywane były podnóżami do Pizy, Bolonii, Wenecji, Neapolu i Florencji, to jednak na zawsze pozostał wierny Rzymowi.

Benvenuto Cellini
(1500-1571) 

W Rzymie Benvenuto Cellini sportretował dwóch papieży: Klemensa VIII i Pawła III. Ich wizerunki pojawiały się głównie na medalionach, monetach i biżuterii. Cellini odznaczył się także jako doskonały żołnierz. W Rzymie w 1527 roku walczył przeciwko wojskom cesarskim. Coraz bardziej napięte relacje z papieżem Pawłem III oraz seria incydentów, które nie były pozbawione przemocy, sprawiły, że Benvenuto Cellini został uwięziony w zamku Świętego Anioła, z którego jednak zdołał uciec w dramatycznych okolicznościach.

Lata 1540-1545 Benvenuto Cellini spędził we Francji, gdzie pracował dla ówczesnego monarchy – króla Franciszka I Walezjusza (1494-1547). Był jego nadwornym rzeźbiarzem, dekoratorem i projektantem architektonicznym na zamku królewskim w Fontainebleau. W 1543 roku ukończył słynną Solniczkę, którą opracował według modelu przygotowanego wcześniej przez kardynała Ippolito d'Este. Benvenuto Cellini wykonał również serię dwunastu srebrnych statuetek bogów i bogiń, dwa popiersia z brązu oraz srebrne wazy. Niestety, wszystko zaginęło. Z kolei w 1545 roku odlał z brązu lunetę Nimfy z Fontainebleau.

Złota Solniczka bardzo wyraźnie ukazuje geniusz techniczny Celliniego, z którego rzeźbiarz zasłynął. Nimfa z Fontainbleau pokazuje, że nawet jeśli Benvenuto Cellini pracował na ogromną skalę jako rzeźbiarz, to jednak jego sztuka wciąż charakteryzowała go jako złotnika. Te dwa przykłady nielicznych zachowanych dzieł sztuki Celliniego posiadają znamiona jego specyficznego stylu.

W 1545 roku Benvenuto Cellini wrócił do Florencji. Dla księcia Toskanii – Kosmy I Medyceusza (1519-1574) rzeźbiarz wykonał jego portret z brązu, kilka marmurowych posągów klasycznych, ale najbardziej ambitnym dziełem Celliniego był odlany z brązu posąg Perseusza znajdujący się w Loggia dei Lanzi. Późniejsze lata życia spędzone we Florencji, były dla Celliniego czasem, kiedy ponownie skupił się na wcześniej ustalonych wzorach. Niestety, stopniowo zaczął popadać w konflikt ze swoim mecenasem Kosmą I Medyceuszem, a także z innymi artystami, szczególnie z Baccio Bandinellim (1493-1560) i Bartolommeo Ammanatim (1511-1592). Jednocześnie Benvenuto Cellini podziwiał prace Michała Anioła. Stale troszczył się o swoją rodzinę, oraz dążył do tego, aby realizować swoją wizję stworzenia rzeźby Krzyża wykonanej z kości słoniowej. Ta wizja towarzyszyła mu jeszcze od czasu przebywania w więzieniu. Rzeźba ta pokazuje wszechstronne aspekty dotyczące umiejętności artysty.   

Perseusz z głową Meduzy
w Loggia dei Lanzi we Florencji
fot. Jastrow

W 1558 roku Benvenuto Cellini przerwał pisanie Autobiografii. W tym samym roku złożył też wstępne śluby zakonne, ale mimo to ostatecznych ślubów nigdy nie przyjął. W 1565 roku Cellini rozpoczął prace nad dokumentami traktującymi o sztuce złotniczej i rzeźbie, które zostały opublikowane w 1568 roku we Florencji. Benvenuto Cellini zmarł 13 lutego 1571 roku.

Benvenuto Cellini żył w okresie religijnych konfliktów, a także politycznych, społecznych i militarnych napięć. Ta burzliwa atmosfera chyba nigdzie nie jest opisana bardziej wyraźnie niż właśnie w Autobiografii Celliniego. Jest to swego rodzaju dowód na to, iż Benvenuto Cellini musiał zmagać się z widocznymi kontrastami, jak egoizmem, religią, światowymi ambicjami i synowskim oddaniem, jak również z porywającą dumą z własnego talentu i prawdziwą pokorą wynikającą z jego podziwu nad geniuszem Michała Anioła oraz starożytnych artystów.

Oczywiście tego rodzaju biografii nie znajdziecie w powieści Alexandre Dumas, ponieważ Benvenuto Cellini został przez Autora powołany do życia w zupełnie innym celu. Już sam tytuł książki może być nieco mylący i nie odzwierciedla tego, co sugeruje opis na okładce. Ale przecież każdy, kto zna biografię Alexandre Dumas bądź czytał jego Pamiętniki, wie, że Pisarz słynął z ogromnego poczucia humoru i uwielbiał czasami wprowadzać czytelnika w błąd, o czym niejednokrotnie można przeczytać w jego powieściach. Styl pisania Autora sprawia, że czytelnik czuje się naprawdę ważny, bo nie jest pomijany podczas relacjonowania wydarzeń historycznych. Czasami jednak Autor kwestionuje stopień inteligencji swojego odbiorcy, mówiąc wprost, że jeśli nie rozumie danej kwestii, to niech czyta uważnie, a jeżeli potrafi ją pojąć, to może sobie darować ten czy inny fragment tekstu.

Kim zatem jest tytułowy Ascanio? Otóż jest on najbardziej umiłowanym czeladnikiem mistrza Celliniego. Benvenuto tak bardzo go kocha, iż jest w stanie wiele dla niego poświęcić. Z powieści dowiadujemy się, w jaki sposób Ascanio trafił do pracowni artysty i dlaczego jest mu tak bardzo drogi. Akcja książki rozpoczyna się w 1540 roku za czasów panowania Franciszka I Walezjusza, o którym była już mowa wyżej. To właśnie dla Franciszka I pracował z wielkim oddaniem Benvenuto Cellini. Jak to bywa u Alexandre Dumas, powieść nie jest wolna od intryg, spisków, porwań, ulicznych pojedynków na śmierć i życie oraz wszelkiej maści wykroczeń, w których centrum jest oczywiście nasz Benvenuto. Krąży on pomiędzy swoją pracownią a królewskim zamkiem i niejednych doprowadza do szału już samą swoją obecnością. Doskonale wie, jak pokrzyżować szyki tym, którzy chcą dla własnych celów skrzywdzić niewinne osoby. Benvenuto Cellini to doskonały i niesamowicie inteligentny strateg. Niby zupełnie przypadkiem gromadzi dowody, których ujawnienie może pozytywnie zaowocować w najbardziej nieodpowiednim momencie. Oczywiście nieodpowiednim z punktu widzenia tych, których niecne czyny Cellini pragnie zdemaskować.

Solniczka
fot. Jan Strzelecki

W powieści mamy również do czynienia z historiami miłosnymi. Nasi bohaterowie jakoś tak bardzo szybko zakochują się od pierwszego wejrzenia, a potem to już tylko cierpią katusze z powodu tejże miłości, która prawie zawsze okazuje się być nieszczęśliwą. Czasami czytelnik odnosi wrażenie, że Alexandre Dumas nie stroi od ironii względem swoich bohaterów. Miłosne wyznania przez nich czynione są niezwykle egzaltowane. Czasami są one tak bardzo teatralne, że aż śmieszne. Autor napisał w swoim życiu kilka sztuk teatralnych, i być może ten styl przeniósł również na karty swoich powieści. Niekiedy wyraźnie widać, że Alexandre Dumas drwi z ich uczuć, choć o tym nie pisze wprost. Czytając uważnie można odnieść wrażenie, że drwina kryje się gdzieś na dnie świadomości samego Autora. To tak, jak gdyby Dumas pisząc, śmiał się do rozpuku z postępowania swoich bohaterów. Nawet kiedy w wyniku pojedynku któraś z postaci przenosi się na drugi świat, to Autor tak naprawdę nie robi z tego wielkiego problemu. Ot, zabili go i po problemie. Śmierć nie stanowi tutaj jakiegoś niezwykle patetycznego elementu.

Co jeszcze zyskamy, czytając Ascanio? Na pewno poznamy perfekcyjny opis szesnastowiecznego Paryża, który niejednokrotnie Autor porównuje z jemu współczesnym. W ten sposób pokazuje swoim dziewiętnastowiecznym czytelnikom, jak bardzo Paryż zmienił się na przestrzeni wieków. Myślę, że Alexandre Dumas obecnie również ma wielu swoich wielbicieli, tak więc jego powieści nie trzeba specjalnie polecać. Jest to bowiem jeden z tych pisarzy, który nie pozwoli o sobie tak łatwo zapomnieć. Przypuszczam, że jego pozycja w dziejach literatury światowej nie będzie zagrożona, a on sam skazany na zapomnienie, jeszcze przez bardzo długi czas. 

Benvenuta Celliniego żywot własny spisany przez niego samego

Wydawnictwo: KSIĄŻKA I WIEDZA

Warszawa 1994

Tytuł oryginału: La Vita

Przekład: Leopold Staff