piątek, 30 sierpnia 2013

Rozwój średniowiecznej kultury





Style romański i gotycki w kulturze średniowiecza


Wnętrze kościoła pw. Świętej Trójcy
i NMP w Strzelnie
Sztuka romańska powstała w XI wieku we Francji i trwała do końca XII wieku, natomiast w niektórych państwach nawet do XIII wieku. Związana była z zakonem benedyktynów i cystersów. Była to przede wszystkim sztuka sakralna. Klasztory i kościoły zbudowane zostały według zasad geometrii, czyli jako proste i masywne bryły. Cechą charakterystyczną budowli romańskich były grube mury, które w czasie wojen stawały się twierdzami obronnymi. Niewielka ilość okien zamkniętych łukiem półkolistym powodowała, że budowle te były niezwykle mroczne. Występowały dwa rodzaje sklepień: krzyżowe i kolebkowe. Przykładem budowli romańskich w Polsce jest kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie. Wnętrza kościołów wypełniały płaskorzeźby, które spełniały rolę dekoracyjną i dydaktyczną.

Malarstwo romańskie to przede wszystkim freski znajdujące się na ścianach budowli sakralnych, a także zdobienia ksiąg liturgicznych.

Z kolei gotyk to styl w europejskiej sztuce średniowiecznej, który powstał we Francji około połowy XII wieku. W niektórych krajach trwał do początku XVI wieku. Gotyk związany był z kulturą rycerską, miejską oraz zakonną i wyrażał się głównie w architekturze jako system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe), przypory (łuki przyporowe, ostrołuk). Gotyk to również typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi, zamki i zespoły miejskie. W Polsce najbardziej znanymi przykładami stylu gotyckiego są zamek w Malborku oraz kościół Panny Marii w Gdańsku.


Panorama Malborka - Zamek


W sztukach plastycznych w tamtym okresie nastąpiła ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji, co sprawiło, iż powstały wieloskrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze (ołtarz Wita Stwosza w kościele Panny Marii w Krakowie), oraz iluminacje. Zaczęło rozwijać się także rzemiosło artystyczne, jak złotnictwo, tkactwo czy meblarstwo.


Średniowieczny teatr

Oprócz poezji i prozy w średniowieczu rozwinął się także dramat. Tematyka sztuk powstawała w oparciu o Ewangelie lub apokryfy. Przedstawienia odbywały się w kościołach, a występowali w nich księża, zakonnicy, służba kościelna i uczniowie. Wśród średniowiecznych dramatów wymienia się:
  • misterium – średniowieczny dramat religijny o tematyce zaczerpniętej z Biblii lub „Żywotów Świętych”; najpopularniejsze misteria ukazywały Boże Narodzenie lub Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa;
  • moralitet – utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, w którym występowały alegoryczne postacie, takie jak: Grzech, Rozkosz, Pokora czy Cnota; głównym bohaterem moralitetu był tak zwany Każdy; moralitet w symboliczny sposób przedstawiał odwieczną walkę Dobra ze Złem;
  • intermedium – utwór sceniczny o charakterze komicznym, który grany był w przerwach między aktami widowiska religijnego.


Średniowieczne szkolnictwo

Średniowieczne szkolnictwo znajdowało się w rękach duchownych. Językiem wykładowym była łacina. Szkolnictwo początkowe dzieliło się na dwa wydziały, czyli:
  • trivium (trzy przedmioty);
  • quadrivium (cztery przedmioty).

W trivium wykładano:
  • retorykę (sztuka pięknego wysławiania się i głoszenia kazań);
  • gramatykę (nauka pisania i czytania oraz układania wierszy);
  • dialektykę (nauka logicznego rozumowania i prowadzenia dyskusji).

Z kolei w quadrivium nauczano:
  • arytmetyki;
  • astronomii (nauka o kalendarzu);
  • geometrii (opis Ziemi);
  • muzyki (chóralny śpiew kościelny).

Średniowieczne uniwersytety posiadały cztery wydziały, czyli teologiczny, medyczny, prawny i sztuk wyzwolonych (humanistyczny).


Najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku polskim

Najstarsze zapisane polskie słowa pochodzą z pierwszej połowy XII wieku i znajdują się w łacińskim tekście, czyli tak zwanej złotej bulli gnieźnieńskiej*, wydanej przez papieża Innocentego II w 1136 roku. Są to nazwy miejscowości, jak: Gniezdno, Kiełbowo, Dębnica, oraz imiona właścicieli ziemskich, na przykład: Siedlewit, Dobroń, Czyż.

Pierwsze polskie zdanie pochodzi z roku 1270 i zostało zapisane w tak zwanej księdze henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem i brzmi następująco:

Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.

Powyższe zdanie wypowiedział chłop imieniem Boguchwał do swojej żony, która mieliła na żarnach.

Z kolei z pierwszej połowy XIV wieku pochodzi zbiór sześciu kazań, które zostały odkryte w 1890 roku w bibliotece w Petersburgu. Kazania te spisane na pergaminie były pocięte na paski i służyły jako wzmocnienie oprawy starej księgi, która była własnością klasztoru na Świętym Krzyżu. Stąd właśnie pochodzi nazwa Kazania Świętokrzyskie.

Psałterz Floriański natomiast stanowi zabytek małopolski z końca XIV wieku. Najprawdopodobniej był on darem zakonników dla królowej Jadwigi, a został odnaleziony w bibliotece klasztoru świętego Floriana w Austrii.

Do zabytków polskiego piśmiennictwa zalicza się również Kazania Gnieźnieńskie pochodzące z początku XV wieku, prawdopodobnie z Wielkopolski. Jest to zbiór stu trzech kazań napisanych w języku łacińskim i dziesięciu w języku polskim.

Z kolei z połowy XV wieku pochodzi przekład Biblii przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły – królowej Zofii, dlatego też zwana jest ona również Biblią królowej Zofii lub Biblią Szaroszpatacką. Ta druga nazwa pochodzi od klasztoru w Sarospatak na Węgrzech, gdzie Biblia została odnaleziona. 

Z przełomu XV i XVI wieku pochodzi utwór apokryficzny pod tytułem Rozmyślania przemyskie o Żywocie Pana Jezusa. Był on własnością kapituły greko-katolickiej w Przemyślu – Czcienie o tem, jako mały Jezus zawieszał dzban na promieniu słonecznym.


Bogurodzica jako najstarszy polski tekst poetycki

Bogurodzica jest najstarszym ze znanych tekstów całkowicie polskich. Najstarszy odpis wraz z nutami pochodzi z roku 1407, jednakże pieśń powstała znacznie wcześniej, być może już w XII wieku, a najpóźniej na początku XIII wieku. O dawności tego utworu świadczy słownictwo nie spotykane w żadnym innym zabytku. W XV wieku Bogurodzica stała się polskim hymnem narodowym. Kronikarz Jan Długosz podaje, że śpiewało ją rycerstwo w bitwach pod Grunwaldem (1410 rok) i pod Warną (1444 rok).

Bogurodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
(przez Boga sławiona)
Bogurodzico, Dziewico przez Boga sławiona Mario!

U Twego Syna, Gospodzina matko zwolena, Maryja!
(gospodzin – pan; zwolena – wybrana)
Twego Syna, Pana, Matko wybrana Mario!

Zyszczy nam, spuści nam
Kyrieleison
(zyszczy – pozyskaj; spuści – ześlij)
Pozyskaj nam, ześlij nam
Panie zmiłuj się

Twego dziela Krzciciela Bożyce
(dziela – dla; Krzciciel – Jan Chrzciciel; Bożyc – Syn Boga)
Dla Twego Chrzciciela Synu Boży

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze
Usłuchaj głosów, spełnij myśli człowieka

Słysz modlitwę, jąż nosimy
Usłysz modlitwę, którą zanosimy

A dać raczy, jegoż prosimy
(raczy – racz; jegoż – o co)
Racz dać, o co prosimy

A na świecie zbożny pobyt
(zbożny – bogobojny)
A na świecie pobożne życie.

Po żywocie rajski przebyt
Kyrieleison
Po śmierci w raju przebywanie
Panie zmiłuj się
     
                                                                                                         
                                                                                                 (fragment Bogurodzicy)



Rękopis utworu pochodzący z 1407 roku
Bogurodzica ma charakter modlitwy-prośby skierowanej do Syna Bożego za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela o szczęśliwe życie i zbawienie duszy po śmierci. Pieśń odznacza się wysokim kunsztem artystycznym. Podzielona jest na strofy, z której każda zakończona jest refrenem w języku greckim – Kyrieleison. Fakt ten stanowi jak gdyby ramy kompozycyjne.

W pieśni występują rymy wewnętrzne (Bogurodzica – Dziewica; Syna – Gospodzina), oraz rymy zewnętrzne (sławiena – zwolena). Pierwsza strofa posiada charakter apostrofy, czyli zwrotu ku Matce Bożej. Utwór pisany jest wierszem asylabicznym – występują w nim różne ilości sylab w poszczególnych wersach.

Bogurodzica zawiera liczne archaizmy, czyli wyrazy przestarzałe, które wyszły już z użycia. Najstarsze archaizmy to: Bogurodzica, Bożyc, dziela. Wyrazy te nie są spotykane w żadnym innym zabytku polskiego piśmiennictwa.






* Bulla – oficjalny dokument papieski



16 komentarzy:

  1. Odpowiedzi
    1. Dzięki. :-) Ten artykuł przeznaczony był do wyzwania czytelniczego dotyczącego średniowiecza, jednak z tego, co widzę wyzwanie umarło śmiercią naturalną, a szkoda mi było, żeby ten tekst się zmarnował, więc go dziś opublikowałam. :-)))

      Usuń
  2. Średniowiecze to nie jest moja epoka aczkolwiek bardzo dobrze wspominam Historię zółtej ciżemki:)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Ja z kolei uwielbiam średniowiecze. Sympatią darzę też renesans. Natomiast "Ciżemki" nie czytałam, oglądałam tylko jakąś starą ekranizację jeszcze jako dziecko i pamiętam, że bardzo mi się podobała. Książkę pewnie kiedyś też przeczytam. :-)

      Usuń
  3. Ciekawy skrót tego co najważniejsze :)

    OdpowiedzUsuń
  4. Ostatnio średniowiecze poznałam w bardziej współczesnym wydaniu i muszę przyznać, że o dziwo szalenie mi się to podobało;-)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Współczesne, ale chyba pod względem językowym, bo jeśli odejdziemy od klimatu średniowiecza, to nam wyjdzie karykatura. Pewnych rzeczy trzeba jednak przestrzegać. Można sobie tylko pozwolić na odstąpienie od tego uciążliwego języka. ;-)

      Usuń
  5. Niestety, obawiam się, że to może być najbardziej kradziony tekst z Twojego bloga. Wszystko co prawda wcześniej wiedziałam, ale i tak połknęłam treść notki z ogromnym zainteresowaniem. Masz chyba ukryty talent dydaktyczny :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Ten mój dar chyba nie jest jednak ukryty, bo od wielu lat jestem nauczycielką, więc dar dydaktyczny mam we krwi. Bez tego nie mogłabym uczyć dzieci. ;-) A co do tej kradzieży, to ja już przyzwyczaiłam się do myśli, że moje teksty są kopiowane bez pytania. Nawet recenzje, czemu się trochę dziwię, bo niby po co one komuś potrzebne. Ale program, który mam podłączony do strony, stale mnie informuje, które notki są bez pytania kopiowane.

      Usuń
  6. Oj, tam. Nie zawstydzajcie mnie, bo się będę rumienić. ;-) Kiedyś już pisałam, że gdyby ktoś zaproponował mi współpracę dotyczącą pisania jakichś artykułów historycznych, to chętnie bym się zgodziła. A tak na marginesie, to dodam, że od jakiegoś czasu chodzi mi po głowie napisanie powieści historycznej. Początki już były przy okazji "Literackich podróży Weroniki", a teraz chciałabym przeskoczyć do zupełnie innej epoki. Zobaczę, co mi z tego wyjdzie. ;-)

    OdpowiedzUsuń
  7. Nie byłam nigdy na zamku w Malborku, ale bardzo chcę go zobaczyć. Cudo!

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Powiem Ci, że ja też nie byłam. :-( A tak w ogóle to chciałabym zrobić sobie kiedyś taki rajd po polskich zamkach. Może kiedyś mi się uda, miejmy nadzieję. :-)

      Usuń
  8. I think this is one of the most vital info for me. And i am glad reading your article.
    But wanna remark on few general things, The site style is
    perfect, the articles is really excellent : D. Good
    job, cheers

    my web page: watch dogs game [http://www.getjealous.com/]

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Thank you for visiting my blog. I am very happy you liked this article. Thank you for your opinin about my work on the blog. I hope that you'll visit my blog soon and you'll find any other interesting info. :-) Best regards!

      Usuń