Rozwój średniowiecznej kultury

Style romański i gotycki w kulturze średniowiecza

Wnętrze kościoła pw. Świętej Trójcy
i NMP w Strzelnie

Sztuka romańska powstała w XI wieku we Francji i trwała do końca XII wieku, natomiast w niektórych państwach nawet do XIII wieku. Związana była z zakonem benedyktynów i cystersów. Była to przede wszystkim sztuka sakralna. Klasztory i kościoły zbudowane zostały według zasad geometrii, czyli jako proste i masywne bryły. Cechą charakterystyczną budowli romańskich były grube mury, które w czasie wojen stawały się twierdzami obronnymi. Niewielka ilość okien zamkniętych łukiem półkolistym powodowała, że budowle te były niezwykle mroczne. Występowały dwa rodzaje sklepień: krzyżowe i kolebkowe. Przykładem budowli romańskich w Polsce jest kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie. Wnętrza kościołów wypełniały płaskorzeźby, które spełniały rolę dekoracyjną i dydaktyczną.

Malarstwo romańskie to przede wszystkim freski znajdujące się na ścianach budowli sakralnych, a także zdobienia ksiąg liturgicznych.

Z kolei gotyk to styl w europejskiej sztuce średniowiecznej, który powstał we Francji około połowy XII wieku. W niektórych krajach trwał do początku XVI wieku. Gotyk związany był z kulturą rycerską, miejską oraz zakonną i wyrażał się głównie w architekturze jako system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe), przypory (łuki przyporowe, ostrołuk). Gotyk to również typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi, zamki i zespoły miejskie. W Polsce najbardziej znanymi przykładami stylu gotyckiego są zamek w Malborku oraz kościół Panny Marii w Gdańsku.

Panorama Malborka - Zamek

W sztukach plastycznych w tamtym okresie nastąpiła ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji, co sprawiło, iż powstały wieloskrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze (ołtarz Wita Stwosza w kościele Panny Marii w Krakowie), oraz iluminacje. Zaczęło rozwijać się także rzemiosło artystyczne, jak złotnictwo, tkactwo czy meblarstwo.

Średniowieczny teatr

Oprócz poezji i prozy w średniowieczu rozwinął się także dramat. Tematyka sztuk powstawała w oparciu o Ewangelie lub apokryfy. Przedstawienia odbywały się w kościołach, a występowali w nich księża, zakonnicy, służba kościelna i uczniowie. Wśród średniowiecznych dramatów wymienia się:

• misterium – średniowieczny dramat religijny o tematyce zaczerpniętej z Biblii lub „Żywotów Świętych”; najpopularniejsze misteria ukazywały Boże Narodzenie lub Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa;
• moralitet – utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, w którym występowały alegoryczne postacie, takie jak: Grzech, Rozkosz, Pokora czy Cnota; głównym bohaterem moralitetu był tak zwany Każdy; moralitet w symboliczny sposób przedstawiał odwieczną walkę Dobra ze Złem;
• intermedium – utwór sceniczny o charakterze komicznym, który grany był w przerwach między aktami widowiska religijnego.

Średniowieczne szkolnictwo

Średniowieczne szkolnictwo znajdowało się w rękach duchownych. Językiem wykładowym była łacina. Szkolnictwo początkowe dzieliło się na dwa wydziały, czyli:

• trivium (trzy przedmioty);
• quadrivium (cztery przedmioty).

W trivium wykładano:

• retorykę (sztuka pięknego wysławiania się i głoszenia kazań);
• gramatykę (nauka pisania i czytania oraz układania wierszy);
• dialektykę (nauka logicznego rozumowania i prowadzenia dyskusji).

Z kolei w quadrivium nauczano:

• arytmetyki;
• astronomii (nauka o kalendarzu);
• geometrii (opis Ziemi);
• muzyki (chóralny śpiew kościelny).

Średniowieczne uniwersytety posiadały cztery wydziały, czyli teologiczny, medyczny, prawny i sztuk wyzwolonych (humanistyczny).

Najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku polskim

Najstarsze zapisane polskie słowa pochodzą z pierwszej połowy XII wieku i znajdują się w łacińskim tekście, czyli tak zwanej złotej bulli gnieźnieńskiej*, wydanej przez papieża Innocentego II w 1136 roku. Są to nazwy miejscowości, jak: Gniezdno, Kiełbowo, Dębnica, oraz imiona właścicieli ziemskich, na przykład: Siedlewit, Dobroń, Czyż.

Pierwsze polskie zdanie pochodzi z roku 1270 i zostało zapisane w tak zwanej księdze henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem i brzmi następująco:

Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.

Powyższe zdanie wypowiedział chłop imieniem Boguchwał do swojej żony, która mieliła na żarnach.

Z kolei z pierwszej połowy XIV wieku pochodzi zbiór sześciu kazań, które zostały odkryte w 1890 roku w bibliotece w Petersburgu. Kazania te spisane na pergaminie były pocięte na paski i służyły jako wzmocnienie oprawy starej księgi, która była własnością klasztoru na Świętym Krzyżu. Stąd właśnie pochodzi nazwa Kazania Świętokrzyskie.

Psałterz Floriański natomiast stanowi zabytek małopolski z końca XIV wieku. Najprawdopodobniej był on darem zakonników dla królowej Jadwigi, a został odnaleziony w bibliotece klasztoru świętego Floriana w Austrii.

Do zabytków polskiego piśmiennictwa zalicza się również Kazania Gnieźnieńskie pochodzące z początku XV wieku, prawdopodobnie z Wielkopolski. Jest to zbiór stu trzech kazań napisanych w języku łacińskim i dziesięciu w języku polskim.

Z kolei z połowy XV wieku pochodzi przekład Biblii przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły – królowej Zofii, dlatego też zwana jest ona również Biblią królowej Zofii lub Biblią Szaroszpatacką. Ta druga nazwa pochodzi od klasztoru w Sarospatak na Węgrzech, gdzie Biblia została odnaleziona. 

Z przełomu XV i XVI wieku pochodzi utwór apokryficzny pod tytułem Rozmyślania przemyskie o Żywocie Pana Jezusa. Był on własnością kapituły greko-katolickiej w Przemyślu – Czcienie o tem, jako mały Jezus zawieszał dzban na promieniu słonecznym.

Bogurodzica jako najstarszy polski tekst poetycki

Bogurodzica jest najstarszym ze znanych tekstów całkowicie polskich. Najstarszy odpis wraz z nutami pochodzi z roku 1407, jednakże pieśń powstała znacznie wcześniej, być może już w XII wieku, a najpóźniej na początku XIII wieku. O dawności tego utworu świadczy słownictwo nie spotykane w żadnym innym zabytku. W XV wieku Bogurodzica stała się polskim hymnem narodowym. Kronikarz Jan Długosz podaje, że śpiewało ją rycerstwo w bitwach pod Grunwaldem (1410 rok) i pod Warną (1444 rok).

Bogurodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

(przez Boga sławiona)

Bogurodzico, Dziewico przez Boga sławiona Mario!

U Twego Syna, Gospodzina matko zwolena, Maryja!

(gospodzin – pan; zwolena – wybrana)

Twego Syna, Pana, Matko wybrana Mario!

Zyszczy nam, spuści nam

Kyrieleison

(zyszczy – pozyskaj; spuści – ześlij)

Pozyskaj nam, ześlij nam

Panie zmiłuj się

Twego dziela Krzciciela Bożyce

(dziela – dla; Krzciciel – Jan Chrzciciel; Bożyc – Syn Boga)

Dla Twego Chrzciciela Synu Boży

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze

Usłuchaj głosów, spełnij myśli człowieka

Słysz modlitwę, jąż nosimy

Usłysz modlitwę, którą zanosimy

A dać raczy, jegoż prosimy

(raczy – racz; jegoż – o co)

Racz dać, o co prosimy

A na świecie zbożny pobyt

(zbożny – bogobojny)

A na świecie pobożne życie.

Po żywocie rajski przebyt

Kyrieleison

Po śmierci w raju przebywanie

Panie zmiłuj się

     

                                                                                                         

                                                                                                 (fragment Bogurodzicy)

Rękopis utworu pochodzący z 1407 roku

Bogurodzica ma charakter modlitwy-prośby skierowanej do Syna Bożego za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela o szczęśliwe życie i zbawienie duszy po śmierci. Pieśń odznacza się wysokim kunsztem artystycznym. Podzielona jest na strofy, z której każda zakończona jest refrenem w języku greckim – Kyrieleison. Fakt ten stanowi jak gdyby ramy kompozycyjne.

W pieśni występują rymy wewnętrzne (Bogurodzica – Dziewica; Syna – Gospodzina), oraz rymy zewnętrzne (sławiena – zwolena). Pierwsza strofa posiada charakter apostrofy, czyli zwrotu ku Matce Bożej. Utwór pisany jest wierszem asylabicznym – występują w nim różne ilości sylab w poszczególnych wersach.

Bogurodzica zawiera liczne archaizmy, czyli wyrazy przestarzałe, które wyszły już z użycia. Najstarsze archaizmy to: Bogurodzica, Bożyc, dziela. Wyrazy te nie są spotykane w żadnym innym zabytku polskiego piśmiennictwa.

---

* Bulla – oficjalny dokument papieski