Style
romański i gotycki w kulturze średniowiecza
 |
| Wnętrze kościoła pw. Świętej Trójcy i NMP w Strzelnie |
Sztuka
romańska powstała w XI wieku we Francji i trwała do końca XII wieku,
natomiast w niektórych państwach nawet do XIII wieku. Związana była z zakonem benedyktynów
i cystersów. Była to przede wszystkim sztuka sakralna. Klasztory i kościoły
zbudowane zostały według zasad geometrii, czyli jako proste i masywne bryły.
Cechą charakterystyczną budowli romańskich były grube mury, które w czasie
wojen stawały się twierdzami obronnymi. Niewielka ilość okien zamkniętych łukiem
półkolistym powodowała, że budowle te były niezwykle mroczne. Występowały dwa
rodzaje sklepień: krzyżowe i kolebkowe. Przykładem budowli romańskich w Polsce jest
kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie. Wnętrza kościołów wypełniały płaskorzeźby,
które spełniały rolę dekoracyjną i dydaktyczną.
Malarstwo
romańskie to przede wszystkim freski znajdujące się na ścianach budowli
sakralnych, a także zdobienia ksiąg liturgicznych.
Z
kolei gotyk to styl w europejskiej sztuce średniowiecznej, który
powstał we Francji około połowy XII wieku. W niektórych krajach trwał do
początku XVI wieku. Gotyk związany był z kulturą rycerską, miejską oraz zakonną
i wyrażał się głównie w architekturze jako system szkieletowy (sklepienia
krzyżowo-żebrowe), przypory (łuki przyporowe, ostrołuk). Gotyk to również
typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi, zamki i zespoły
miejskie. W Polsce najbardziej znanymi przykładami stylu gotyckiego są zamek w
Malborku oraz kościół Panny Marii w Gdańsku.
 |
| Panorama Malborka - Zamek |
W
sztukach plastycznych w tamtym okresie nastąpiła ewolucja od stylizacji ku
realizmowi i ekspresji, co sprawiło, iż powstały wieloskrzydłowe malowane i
rzeźbione ołtarze (ołtarz Wita Stwosza w kościele Panny Marii w Krakowie), oraz
iluminacje. Zaczęło rozwijać się także rzemiosło artystyczne, jak złotnictwo,
tkactwo czy meblarstwo.
Średniowieczny
teatr
Oprócz
poezji i prozy w średniowieczu rozwinął się także dramat. Tematyka sztuk
powstawała w oparciu o Ewangelie lub apokryfy. Przedstawienia odbywały się w
kościołach, a występowali w nich księża, zakonnicy, służba kościelna i
uczniowie. Wśród średniowiecznych dramatów wymienia się:
- misterium – średniowieczny dramat religijny o tematyce zaczerpniętej z Biblii lub „Żywotów Świętych”; najpopularniejsze misteria ukazywały Boże Narodzenie lub Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa;
- moralitet – utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, w którym występowały alegoryczne postacie, takie jak: Grzech, Rozkosz, Pokora czy Cnota; głównym bohaterem moralitetu był tak zwany Każdy; moralitet w symboliczny sposób przedstawiał odwieczną walkę Dobra ze Złem;
- intermedium – utwór sceniczny o charakterze komicznym, który grany był w przerwach między aktami widowiska religijnego.
Średniowieczne
szkolnictwo
Średniowieczne
szkolnictwo znajdowało się w rękach duchownych. Językiem wykładowym była
łacina. Szkolnictwo początkowe dzieliło się na dwa wydziały, czyli:
- trivium (trzy przedmioty);
- quadrivium (cztery przedmioty).
W
trivium wykładano:
- retorykę (sztuka pięknego wysławiania się i głoszenia kazań);
- gramatykę (nauka pisania i czytania oraz układania wierszy);
- dialektykę (nauka logicznego rozumowania i prowadzenia dyskusji).
Z
kolei w quadrivium nauczano:
- arytmetyki;
- astronomii (nauka o kalendarzu);
- geometrii (opis Ziemi);
- muzyki (chóralny śpiew kościelny).
Średniowieczne
uniwersytety posiadały cztery wydziały, czyli teologiczny, medyczny, prawny i
sztuk wyzwolonych (humanistyczny).
Najstarsze
zabytki piśmiennictwa w języku polskim
Najstarsze
zapisane polskie słowa pochodzą z pierwszej połowy XII wieku i znajdują się w
łacińskim tekście, czyli tak zwanej złotej bulli gnieźnieńskiej*, wydanej
przez papieża Innocentego II w 1136 roku. Są to nazwy miejscowości, jak:
Gniezdno, Kiełbowo, Dębnica, oraz imiona właścicieli ziemskich, na przykład:
Siedlewit, Dobroń, Czyż.
Pierwsze
polskie zdanie pochodzi z roku 1270 i zostało zapisane w tak zwanej księdze
henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod
Wrocławiem i brzmi następująco:
Daj, ać ja
pobruszę, a ty poczywaj.
Powyższe
zdanie wypowiedział chłop imieniem Boguchwał do swojej żony, która mieliła na
żarnach.
Z
kolei z pierwszej połowy XIV wieku pochodzi zbiór sześciu kazań, które zostały
odkryte w 1890 roku w bibliotece w Petersburgu. Kazania te spisane na
pergaminie były pocięte na paski i służyły jako wzmocnienie oprawy starej
księgi, która była własnością klasztoru na Świętym Krzyżu. Stąd właśnie
pochodzi nazwa Kazania Świętokrzyskie.
Psałterz
Floriański natomiast stanowi zabytek małopolski z końca XIV wieku.
Najprawdopodobniej był on darem zakonników dla królowej Jadwigi, a został
odnaleziony w bibliotece klasztoru świętego Floriana w Austrii.
Do
zabytków polskiego piśmiennictwa zalicza się również Kazania Gnieźnieńskie
pochodzące z początku XV wieku, prawdopodobnie z Wielkopolski. Jest to zbiór
stu trzech kazań napisanych w języku łacińskim i dziesięciu w języku polskim.
Z
kolei z połowy XV wieku pochodzi przekład Biblii przeznaczony dla żony Władysława
Jagiełły – królowej Zofii, dlatego też zwana jest ona również Biblią
królowej Zofii lub Biblią Szaroszpatacką. Ta druga nazwa pochodzi od
klasztoru w Sarospatak na Węgrzech, gdzie Biblia została odnaleziona.
Z
przełomu XV i XVI wieku pochodzi utwór apokryficzny pod tytułem Rozmyślania
przemyskie o Żywocie Pana Jezusa. Był on własnością kapituły
greko-katolickiej w Przemyślu – Czcienie o tem, jako mały Jezus zawieszał
dzban na promieniu słonecznym.
Bogurodzica
jako najstarszy polski tekst poetycki
Bogurodzica
jest najstarszym ze znanych tekstów całkowicie polskich. Najstarszy odpis wraz
z nutami pochodzi z roku 1407, jednakże pieśń powstała znacznie wcześniej, być
może już w XII wieku, a najpóźniej na początku XIII wieku. O dawności tego
utworu świadczy słownictwo nie spotykane w żadnym innym zabytku. W XV wieku Bogurodzica
stała się polskim hymnem narodowym. Kronikarz Jan Długosz podaje, że śpiewało
ją rycerstwo w bitwach pod Grunwaldem (1410 rok) i pod Warną (1444 rok).
Bogurodzica,
Dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
(przez Boga sławiona)
Bogurodzico, Dziewico
przez Boga sławiona Mario!
U Twego Syna,
Gospodzina matko zwolena, Maryja!
(gospodzin – pan;
zwolena – wybrana)
Twego Syna, Pana,
Matko wybrana Mario!
Zyszczy nam,
spuści nam
Kyrieleison
(zyszczy – pozyskaj;
spuści – ześlij)
Pozyskaj nam, ześlij
nam
Panie zmiłuj się
Twego dziela
Krzciciela Bożyce
(dziela – dla;
Krzciciel – Jan Chrzciciel; Bożyc – Syn Boga)
Dla Twego Chrzciciela
Synu Boży
Usłysz głosy,
napełń myśli człowiecze
Usłuchaj głosów,
spełnij myśli człowieka
Słysz modlitwę,
jąż nosimy
Usłysz modlitwę,
którą zanosimy
A dać raczy, jegoż
prosimy
(raczy – racz; jegoż
– o co)
Racz dać, o co
prosimy
A na świecie
zbożny pobyt
(zbożny – bogobojny)
A na świecie pobożne
życie.
Po żywocie rajski
przebyt
Kyrieleison
Po śmierci w raju
przebywanie
Panie zmiłuj się
(fragment Bogurodzicy)
 |
| Rękopis utworu pochodzący z 1407 roku |
Bogurodzica
ma charakter modlitwy-prośby skierowanej do Syna Bożego za pośrednictwem Matki
Boskiej i Jana Chrzciciela o szczęśliwe życie i zbawienie duszy po śmierci.
Pieśń odznacza się wysokim kunsztem artystycznym. Podzielona jest na strofy, z
której każda zakończona jest refrenem w języku greckim – Kyrieleison.
Fakt ten stanowi jak gdyby ramy kompozycyjne.
W
pieśni występują rymy wewnętrzne (Bogurodzica – Dziewica; Syna – Gospodzina),
oraz rymy zewnętrzne (sławiena – zwolena). Pierwsza strofa posiada charakter
apostrofy, czyli zwrotu ku Matce Bożej. Utwór pisany jest wierszem asylabicznym
– występują w nim różne ilości sylab w poszczególnych wersach.
Bogurodzica
zawiera liczne archaizmy, czyli wyrazy przestarzałe, które wyszły już z użycia.
Najstarsze archaizmy to: Bogurodzica, Bożyc, dziela. Wyrazy te nie są spotykane
w żadnym innym zabytku polskiego piśmiennictwa.
* Bulla – oficjalny dokument papieski
