O tradycjach wigilijnych słów kilka

Powszechnie przyjęło się, że Boże Narodzenie to święta, na które każdy z nas czeka z utęsknieniem, bez względu na to czy wierzy w ich chrześcijańskie przesłanie, czy ma na ich temat swoją własną teorię. Uczucie to bierze się w główniej mierze z rodzinnego charakteru tychże świąt. To właśnie wtedy przy wigilijnym stole spotykamy się z rodziną, a wszelkie wzajemne niesnaski idą w niepamięć. Niemniej jednak, tradycja Bożego Narodzenia sięga znacznie dalej niż moglibyśmy przypuszczać, bo aż do IV wieku naszej ery. Trzeba wiedzieć, że dokładna data przyjścia na świat Chrystusa nie jest znana. Po raz pierwszy wzmianka o tych chrześcijańskich świętach znalazła się w kalendarzu z 354 roku. W wykazie świąt Kościoła katolickiego zapisano, iż Chrystus urodził się w Betlejem Judzkim na osiem dni przed tak zwanymi „kalendami styczniowymi”. 

Z ludzkiego punktu widzenia chyba najważniejszym dniem świąt Bożego Narodzenia jest Wigilia. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa „vigiliare”, co oznacza „czuwanie”. To właśnie w wieczór wigilijny czujemy swego rodzaju magię, której tak naprawdę nie da się zdefiniować. Tę swoistą magię trzeba poczuć, bo ona jest w nas samych, a to, co nas otacza, to tylko dodatek. Niemniej jednak, bożonarodzeniowa tradycja łączy w sobie zwyczaje chrześcijańskie oraz pogańskie, które wywodzą się z rozmaitych kultur i wyznań. Proces kształtowania się tradycji bożonarodzeniowej na przestrzeni dziejów jest niezwykle złożony. Szereg jej elementów wywodzi się wprost z obrzędów i wierzeń pogańskich, lecz Kościół katolicki nadaje im nowy sens i wypełnia własną treścią.

W wierzeniach ludowych noc wigilijna to taka noc, kiedy po świecie błąkają się duchy. Tym samym jest to czas dziwów oraz mocy nadprzyrodzonych, którym rządzi niezrozumiały dla żywego człowieka świat zmarłych. Według wierzeń, w noc wigilijną może wydarzyć się praktycznie wszystko; nie ma rzeczy niemożliwych. Zwierzęta mogą rozmawiać ludzkim głosem, natomiast zatopione w zamarłych jeziorach dzwony jęczą głucho. Z kolei woda znajdująca się w rzekach i źródłach jest w stanie na chwilę przemienić się w miód i wino, a nawet w płynne złoto. Ciężki los czeka tego, kto próbowałby zerwać zasłonę z tajemnic nocy wigilijnej. W ludowej tradycji zachowało się całe mnóstwo podań o śmiałkach, którzy zostali pochłonięci przez źródła, pragnąc zaczerpnąć z ich wód wina. Legendy te dotyczą także gospodarzy, którzy od swoich wołów mieli rzekomo usłyszeć przepowiednię dotyczącą dnia swojej śmierci, ponieważ odważyli się podsłuchiwać rozmowę swoich zwierząt…

Geneza wieczerzy wigilijnej sięga jeszcze czasów prasłowiańskich. Dawni Słowianie zamiast wieczerzy wigilijnej odprawiali zaduszną stypę. Jeszcze do niedawna na wsiach wierzono, iż w dzień Wigilii na ziemi zjawiają się duchy zmarłych, które przybierają postać zwierząt – głównie wilków – bądź wędrowców odwiedzających domy, w których mieszkali za życia. Nie tak dawno, bo w XIX wieku wierzono, iż w czasie wigilijnej wieczerzy można dostrzec osobę, która zmarła w kończącym się roku. Wystarczy jedynie wyjść do sieni i przyłożyć oko do dziurki od klucza, aby móc ujrzeć ją siedzącą na pozostawionym tradycyjnie pustym miejscu przy stole. To właśnie dla przybysza z zaświatów zostawiano wówczas wolne miejsce przy stole. Obecnie puste miejsce symbolizuje przybycie niespodziewanego gościa.

Łamanie się opłatkiem w domu chłopskim 

Wigilii przypisywano również znaczenie symboliczne, a nawet czarodziejskie. Symboliczny był sposób zachowania się przy stole. Ponadto do szeregu drobnych zdarzeń, jakie miały miejsce w ciągu całego dnia przywiązywano wielką wagę, gdyż każde z nich mogło zadecydować o pomyślności w nowym roku. Z kolei nieposzanowanie świętego wieczoru mogło przywołać wszelkie nieszczęścia. Na przestrzeni wieków ludowe zwyczaje oraz religijne obrzędy pochodzące z rozmaitych wyznań, kultur i narodowości splatały się ze sobą wzajemnie i przyjmowały przedziwne formy. Pogańskie i antyczne obyczaje połączyły się ze zwyczajami chrześcijańskimi, natomiast każdy naród wzbogacił je swoistymi cechami własnej kultury oraz nadał im własną treść.

Niektóre z prastarych obyczajów zachowały się w Polsce do dnia dzisiejszego, choć już nie w takiej formie, jak miało to miejsce kiedyś. Dawno temu to gospodarz rozpoczynał dzień wigilijny wyprawą do lasu w poszukiwaniu zielonych gałęzi bądź drzewka. Las traktowany był jako „tamten świat” zaś w tajemnicy wyniesiona z niego choinka, miała zapewnić owemu „złodziejowi” powodzenie i szczęście. Od wieków zielone gałęzie były symbolem życia, płodności oraz radości. Zanim zaczęto ozdabiać domy choinkami, wiejskie izby ozdabiano tak zwanymi „podłaźnikami”, czyli gałęziami świerku, sosny lub jodły, na których znajdowały się orzechy, jabłka i wielobarwne wstążki. Podłaźnik wieszano tuż pod sufitem nad stołem wigilijnym, nad okiennymi futrynami czy nad drzwiami. Zgodnie z wierzeniem, miał on przynieść mieszkańcom domu dobrobyt, szczęście, zdrowie i urodzaj, a także ochraniać przed złem i urokami.

Najbardziej znane tradycje wigilijne

• Do wieczerzy zasiadała parzysta liczba osób, gdyż nieparzysta miała wróżyć rychłą śmierć jednego z biesiadników.
• Wieczerza wigilijna rozpoczynała się wspólną modlitwą i do samego końca posiadała poważny i uroczysty charakter; nikt oprócz gospodyni nie mógł wstać od stołu, ponieważ wróżyło to nieszczęście lub nawet śmierć; nie wolno było także rozmawiać, aby tym samym ustrzec się od kłótni w nadchodzącym roku.
• Liczba postnych potraw była nieparzysta; na chłopskich stołach znajdowało się od pięciu do siedmiu potraw, na szlacheckich stało dziewięć, natomiast u arystokracji potraw tych było jedenaście bądź trzynaście; nieparzysta liczba dań miała zapewnić urodzaj w nadchodzącym roku.
• Należało skosztować wszystkich wigilijnych potraw, aby w ten sposób ustrzec się od głodu w nowym roku.
• Stół należało nakryć śnieżnobiałym obrusem, gdyż to właśnie biel w chrześcijańskiej symbolice wyraża radość oraz jest symbolem prawdy, doskonałości i czystości; pod obrusem musiało zostać położone siano lub słoma, będące symbolem narodzin Chrystusa w stajence.
• Szereg wierzeń i obrzędów wigilijnych związanych jest ze zdrowiem, tak więc uważano, iż ten, kto w Wigilię kichnie, będzie zdrowy przez cały następny rok; wiele potraw przygotowywano z rzepy z uwagi na to, iż uchroni to przed bólem zębów; jabłka spożywane podczas wigilijnej wieczerzy miały nie dopuścić do bólu gardła, zaś orzechy – podobnie jak rzepa – miały zapobiegać bólowi zębów.
• W Wigilię robiono wszystko, aby niczego nie pożyczać, ponieważ uważano, że każdy, kto tego dnia wydaje coś ze swojego domu, nigdy niczego się nie dorobi.
• Przy wieczerzy wigilijnej należało mieć przy sobie pieniądze, ponieważ mawiano, iż osoba, która o nich nie zapomniała, będzie je posiadać przez cały kolejny rok; podczas porannej toalety ludzie wkładali do wody kilka srebrnych – czasami złotych – monet, których dotykano, wierząc, że będzie się silnym niczym kruszec, z którego monety są zrobione.  
• Cały wigilijny dzień spędzano w spokoju i w radosnej atmosferze, ponieważ taki nastrój zapewniał szczęście i wszelką pomyślność w nadchodzącym roku.
• Ważne było, aby w wigilijny poranek do domu jako pierwszy wszedł mężczyzna, a nie kobieta, ponieważ to przyjście mężczyzny zwiastowało przez kolejny rok zdrowie, zaś niepożądana kobieta przynosiła ze sobą choroby. 

 

Julian Ursyn Niemcewicz tak wspominał Boże Narodzenie w swoim rodzinnym domu: „Niecierpliwie czekano pierwszej gwiazdy, gdy ta jaśniała, zbierali się goście i dzieci (…) rodzice wychodzili z opłatkiem, a każdy z obecnych, biorąc opłatek obchodził wszystkich zebranych, a nawet służących, i łamiąc go powtarzał: bodaj byśmy na przyszły rok łamali go ze sobą.” Bardzo podobnie rozpoczynały się „Gody” w Lipcach, czyli chłopskie Boże Narodzenie w drugiej połowie XIX wieku, co Władysław Reymont opisał takimi oto słowami: „Boryna się przeżegnał, podzielił opłatek, pojedni go ze czcią, kieby ten chleb pański (…)”.

Dawniej opłatkom wigilijnym przypisywano wiele rozmaitych, niezwykłych oraz dobroczynnych właściwości. Już sama ich obecność w domu miała zapewnić dostatek, Boże błogosławieństwo i spokój, a także ochraniać dom przed niszczącą siłą ognia, piorunem, czy też innymi nieszczęściami. Wierzono, iż każdy, kto łamie się opłatkiem nie zazna głodu w całym następnym roku. Co więcej, będzie mógł dzielić się chlebem z innymi ludźmi. Wierzono również, że jeśli ktoś zabłąkany w lesie przypomni sobie z kim opłatek ten łamał, to bardzo szybko odnajdzie drogę i bezpiecznie do domu powróci. Z kolei okruch opłatka wrzucony do studni miał oczyszczać wodę, natomiast pijącym ją ludziom i zwierzętom zapewnić zdrowie oraz siłę.

Do wigilijnej wieczerzy zasiadano w momencie, gdy na niebie pojawiła się pierwsza gwiazda, co miało przypominać Gwiazdę betlejemską, której blask prowadził pasterzy do Betlejem. Podobnie rzecz miała się z wręczaniem prezentów. Tutaj również obowiązywało ukazanie się na niebie pierwszej gwiazdki. Ten wigilijny zwyczaj dotyczący obdarowywania się prezentami wywodzi się z rzymskich Saturnaliów, czyli dorocznego święta ku czci boga rolnictwa – Saturna. Uroczystość ta obchodzona była w starożytnym Rzymie od 17 do 23 grudnia. Potem zwyczaj ten zaczęto wiązać z podarkami składanymi małemu Jezusowi przez Trzech Mędrców ze Wschodu. Prezenty gwiazdkowe były różne. Dzieciom na ogół dawano zabawki. W zamożnych domach, oprócz cennych przedmiotów, młodzieży kładziono na stole również pięknie napisane karteczki z dowcipnymi wierszami, które zazwyczaj zawierały aluzje do małżeństwa.

Wigilia na Syberii
Autor: Jacek Malczewski (1854-1929) 

Niegdyś do najpopularniejszych potraw wigilijnych należały: karp na szaro, zupa migdałowa, groch z kapustą, szczupak z szafranem, kluski z makiem i miodem, kompot z suszonych owoców oraz tradycyjna kutia składająca się z kaszy pszennej, miodu i maku. Oczywiście dominowała tutaj symbolika i wszystkim wigilijnym daniom przypisywano jakiś symbol. Tak więc chleb ucieleśniał dobrobyt oraz początek nowego życia, wypieki z mąki dawały pomyślność w zbliżającym się nowym roku, ryba przypominała o chrzcie, zmartwychwstaniu, odradzaniu życia, a także nieśmiertelności, natomiast groch chronił przed chorobami, a mak był oznaką płodności. Był taki czas, kiedy nie tylko każdy region Polski, ale niemalże każda wieś mogła pochwalić się swoimi lokalnymi, regionalnymi potrawami wigilijnymi. Wspomniany już Władysław Reymont na temat dań wigilijnych pisze w Chłopach tak: „Najpierw był buraczany kwas, gotowany na grzybach z ziemniakami całymi, a potem przyszły śledzie w mące obtaczane i smażone na oleju konopnym, potem zaś pszenne kluski z makiem, a na ostatek podała Jagusia przysmak prawdziwy, bo racuszki z gryczanej mąki z miodem zatarte i w makowym oleju uprażone, a przegryzali to wszystko prostym chlebem, bo placka ni strucli, że z mlekiem i masłem były, nie godziło się jeść tego dnia (…)”.

Ludność wiejska w dniu Wigilii starała się zachowywać ścisły post. Wigilijne uczty w staropolskich dworach charakteryzowały się ogromną różnorodnością. Po zakończeniu kolacji na choince zapalano świeczki i wtedy zaczynano śpiewać kolędy, a także oglądano otrzymane prezenty. Potem, aż do pasterki, grano w kości i karty, lecz nie na pieniądze, a na orzechy. Działo się tak dlatego, że zwyczajowe prawo zabraniało gry na pieniądze, natomiast grać musiano, bo tego rodzaju zabawa w wieczór wigilijny miała przynosić szczęście.

Istniało też szereg rozmaitych wróżb wigilijnych, szczególnie tych dotyczących zamążpójścia oraz ożenku. Tak więc po wieczerzy młode panny i kawalerowie ciągnęli źdźbła słomy ukryte pod obrusem. Zielone źdźbło oznaczało ślub, zaś zwiędłe przepowiadało oczekiwanie, natomiast żółte zwiastowało staropanieństwo bądź pozostanie w stanie kawalerskim. Dziewczęta wychodziły też przed dom i głośno wołały. Odpowiadało im echo, a z której strony świata odpowiedziało, z tej miał przyjść do nich potencjalny mąż.

W Polsce wigilijna kolacja posiada znaczenie bardzo szczególne. Historia naszego kraju pokazała, iż na mocy wyroków, czy też różnego rodzaju ukazów, zaborcy i okupanci wysyłali Polaków na Sybir, do obozów koncentracyjnych czy po prostu na emigrację. Niemniej jednak, bez względu na to, gdzie los ich rzucił, wygnani Polacy spotykali się w noc wigilijną, aby w ten sposób móc okazać sobie wzajemną bliskość oraz przełamać się opłatkiem.