Karnawał,
zwany po staropolsku zapustami, trwa od Nowego Roku, bądź też od dnia Trzech
Króli, aż do Środy Popielcowej, kiedy w Kościele katolickim rozpoczyna się
Wielki Post. W okresie epoki średniowiecza z obchodów karnawałowych słynęła
głównie Wenecja, natomiast po jej upadku w XVIII wieku, był to Rzym. Niemalże
równie huczny w tamtych czasach był karnawał w Hiszpanii, Portugalii oraz we
Francji. Głośno bawiono się również w Niemczech, Czechach, na Rusi i na
Bałkanach. Niezwykle szybko zabawy karnawałowe zostały, jak gdyby
przeszczepione na grunt europejski i w związku z tym nabrały
charakterystycznego i polskiego wyrazu, idąc zgodnie z duchem oraz naszym
narodowym temperamentem, jak również z naszą tradycją i obyczajem.
W
dawnej Polsce w czasie karnawału bawiono się niezwykle hucznie. Szczególnie
popularne były wówczas kuligi, polowania oraz maskarady (maszkary), czyli
zabawy, kiedy to ich uczestnicy na twarz zakładali maski. Kulig był zabawą
charakterystyczną wyłącznie dla szlachty i magnaterii. Zazwyczaj odwiedzano
wtedy sąsiadów w całej okolicy.
Już cug siwków zaprzęgnięty,Kopną drogą pędzą sanie,A śnieg płonie jak diamenty,Jak ócz cudnych migotanie. (Or-Ot)
Kuligi w
dawnej Polsce były stosunkowo wcześnie dokładnie zaplanowane. Należało bowiem
ustalić kolejność odwiedzin, a także przygotować domy na przyjęcie
zwiększającej się systematycznie liczby gości. Trzeba było zadbać o nocleg oraz
zaopatrzyć piwniczkę i spiżarnię w smakołyki. Kiedy już nadszedł moment
rozpoczęcia kuligu, zjeżdżano się na saniach w jednym umówionym miejscu,
zwoływano też muzykantów, którzy mieli uprzyjemnić ten czas swoim muzycznym
talentem. Gdy już uznano, że wszystko jest gotowe, wówczas obsyłano po
okolicznych domostwach laskę z kulą, która ten kulig zwoływała. W drogę
wysyłano także arlekina, który dzierżąc w ręku trzepaczkę, wpadał do domu, do
którego miano zajechać i skacząc, śpiewał: Ej, kulig, kulig, kulig!...
 |
| Zapewne tak właśnie wyglądały kuligi w dawnej Polsce |
Odwiedzający
się przybywali do określonego domostwa wieczorem, oświetlając sobie drogę przy
pomocy kaganków i pochodni, a towarzyszyła im głośna muzyka. Galopem wjeżdżano
w podwórze, wiwatowano i trzaskano z biczów. W tym momencie z dworu wychodził
gospodarz wraz z gospodynią i uprzejmie witał przybyłe towarzystwo, zapraszając
wszystkich do środka. Taka kilkugodzinna przejażdżka w siarczystym mrozie na
pewno zaostrzała apetyty, tak więc ze stołu niezwykle szybko znikały ogromne
misy kiełbas, zrazów, szynek, zwierzyny łownej, a także potraw nieco
delikatniejszych, jak na przykład ciasta. Niemniej jednak najważniejszą
potrawą, jaką wówczas serwowano, był oczywiście bigos.
A zatem
wyobraźmy sobie jak wokół suto zastawionego stołu z rąk do rąk krążą kielichy
wypełnione winem, małmazją i węgrzynem, a biesiadnicy wznoszą głośne toasty.
Zabawa będzie trwać do białego rana, a potem goście rozejdą się na krótki
odpoczynek, aby następnie zjeść śniadanie z obiadem i podziękować za bogate przyjęcie.
Wszyscy wypiją strzemiennego i razem z gospodarzem ruszą w dalszą drogę do
następnego dworu. Kuligi, choć nie tak huczne, jak te staropolskie, będą
jeszcze praktykowane w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a potem organizować
się je będzie przede wszystkim dla uciechy dzieci.
Jeśli
chodzi o literaturę, to chyba takim najbardziej zapadającym w pamięć jest ten opisany przez Henryka Sienkiewicza w Potopie.
(…) Sanie gnały jak wicher. Dzień był jasny, mroźny. Śnieg migotał, jakby kto nań iskry sypał; z białych dachów chat podobnych do kup śnieżnych strzelały wysokimi kolumnami dymy różowe. Stada wron polatywały przed saniami wśród bezlistnych drzew przydrożnych z krakaniem donośnym.
O dwie staje za Wodoktami wpadli na szeroką drogę, w ciemny bór, który stał głuchy, sędziwy i cichy, jakby spał pod obfitą okiścią. Drzewa, miotając w oczach, zdawały się uciekać gdzieś w tył za sanie, a oni lecieli coraz prędzej i prędzej, jak gdyby rumaki skrzydła miały. Od takiej jazdy głowa się zawraca i upojenie ogarnia, więc ogarnęło i pannę Aleksandrę. Przechyliwszy się w tył, zamknęła oczy, całkiem pędowi się oddając. Poczuła słodką niemoc i zdało jej się, że ten bojarzyn orszański porwał ją i pędzi wichrem, a ona, mdlejąca, nie ma siły się oprzeć ani krzyknąć... I lecą, lecą coraz szybciej... (…)[1]
Bywało i
tak, że klimat powszechnej wesołości zakłócały pewne niepożądane incydenty.
Opis obyczajów za panowania króla Augusta III Sasa (1733-1763), pokazuje, iż najsławniejsze
kuligi urządzane z wielkim rozmachem, niekiedy oblewały się krwią oraz zdarzały się też
ofiary w ludziach.
(…) Najsławniejsze co do pijatyki i brawury te kuligi były w województwie rawskim, gdzie się nieraz krwią oblewały, a jeżeli się kto obcy przez niewiadomość wmieszał do tego kuligu, a nie podobał się mu albo nie mógł wystarczyć zdrowiem pijaństwu, zbili jak leśne jabłko, suknie w płatki na nim podrapali i wypędzili, jakoby dla słabego zdrowia niegodnego tak dzielnej kompani (…)[2]
Oczywiście
kulig to nie jedyna zabawa mająca związek ze staropolskim karnawałem. W trzy
ostatnie dni zapustów zarówno mężczyźni, jak i kobiety przebierali się za
Żydów, Cyganów, chłopów i żebraków. Wystrojone w ten sposób korowody
przechodziły przez miasta i wioski, tańcząc i śpiewając. Ludzie ci tańczyli
rozmaicie, na przykład tańczono „na wysoki len i konopie” lub „na owies i
pszenicę”. Mówiło się, że tak jak wysoko kobieta skoczy, tak wysokie urosną len
i konopie. Z kolei w ostatni dzień karnawału odbywało się tak zwane „wkupne od
bab”, czyli uroczyste wprowadzenie nowo zaślubionych panien do grona mężatek.
Panny natomiast mogły wówczas brać udział w „podkoziołku”. Obrzęd ten polegał
na tym, iż w karczmie ustawiano figurę koziołka, przy którym można było złożyć
ofiarę pieniężną, która miała zapewnić szybkie zamążpójście.
 |
| Szlachta bawiła się niezwykle hucznie, a mocniejsze trunki lały się strumieniami |
W dawnej Polsce nie tylko szlachta bawiła się podczas
karnawału. W miastach świętowano nawet pod gołym niebem, urządzając niezwykle
barwne pochody maskaradowe. Natomiast na wsiach ucztowano w karczmach. Po
wsiach chodzili ludzie przebrani za niedźwiedzie, turonie czy wilki, zaś
drogami wałęsały się tabuny gwarnych i wesołych przebierańców, odwiedzających
poszczególne domostwa i zbierających dary. Specjalnie na zapusty przygotowywano
też wesoło brzmiące piosenki:
Od poganów zaczęty, dziś trwa zwyczaj stary,Na święta bachusowe ubierać maszkary.
Maskarady
(maszkary), czyli zabawy polegające na zakładaniu na twarz masek, szczególnie
przypadły do gustu ówczesnym mieszczanom. To najprawdopodobniej dzięki królowej
Bonie na początku XVI wieku dotarł do Polski włoski zwyczaj urządzania maskarad
oraz publicznych balów maskowych (redut). Reduty odbywały się przez cały okres
karnawału po trzy, cztery, a nawet pięć razy w tygodniu. Pierwszym
organizatorem publicznych redut, odbywających się w Warszawie na Nowym Mieście,
był Włoch Salvador. Już wkrótce zaczęto powoływać do życia mniejsze bądź
większe salony redutowe. W tych najbardziej popularnych bawiło się nawet tysiąc
osób, grając w karty, tańcząc, śpiewając i płatając sobie nawzajem wszelkiego
rodzaju figle. Na redutach za darmo były jedynie oświetlenie i muzyka,
natomiast za całą resztę należało sporo zapłacić.
Podczas
zabaw karnawałowych nieocenioną przysługę oddawały właśnie maski. I nie chodzi
tutaj jedynie o osoby pochodzące z tej niższej warstwy społecznej, które
pragnęły bawić się razem z panami. Niekiedy maska stawała się prawdziwym
wybawieniem dla żon, chcących uniknąć niepotrzebnych uwag zazdrosnych mężów, a
także dla mężów, którzy pragnęli uciec od towarzystwa swoich żon. Już na
początku XVI wieku popularność zdobyły sobie wyroby krakowskich rzemieślników,
którzy produkowali trzy rodzaje masek przeznaczonych dla kobiet. Wówczas bardzo
głośno mówiło się o balach karnawałowych organizowanych w Gdańsku. Urządzano je
w Dworze Artusa, a także w domach cechowych. Niemniej jednak, największą
popularnością cieszyły się bale warszawskie. Z kolei w okresie dwudziestolecia
międzywojennego zwyczajem stały się bale charytatywne, które przetrwały do
dzisiaj.
 |
| Ogromną popularnością w dawnej Polsce cieszyły się bale maskowe |
Zwykle największe niezadowolenie karnawałowe zabawy i bale budziły w osobach
duchownych. Księża bardzo często gromili te „diabelskie” szaleństwa. W XVI
wieku niejaki Grzegorz z Żarnowca stwierdził, iż: „(…) większy zysk czcimy
diabłu trzy dni rozpustnie mięsopostując, aniżeli Bogu czterdzieści dni
nieochotnie poszcząc (…)”
Chyba
najbardziej wystawne uczty i bale odbywały się w miastach oraz w pańskich
rezydencjach. Traktowano je przeważnie jako swego rodzaju giełdę małżeńską dla
dobrze urodzonych młodych panien, które tańczyły pod niezwykle czujnym okiem
swoich matek, babek czy ciotek. W ten sposób dobrze wychowane panny mogły
zawierać nowe znajomości z mężczyznami, i dzięki temu pozyskiwać konkurentów do
swojej ręki. Spośród tychże konkurentów to właśnie rodzina wybierała potem
tego, który był najlepiej urodzony, skoligacony z jakimś szacownym rodem oraz
najmajętniejszy.
W zapusty
nieco skromniejsze wieczorki taneczne, bale oraz zabawy urządzano w miastach.
Głównie chodziło tutaj o kupców i rzemieślników, którzy organizowali zabawę dla
swej młodzieży. Były to bale, podczas których aż „szły wiechcie z butów i
drzazgi z podłogi”. Nieco inny pod względem charakteru był również karnawał
celebrowany przez chłopów. Kipiał radością oraz był huczny i wesoły. W czas
zapustów wolno było robić niemalże wszystko. No, może nie tak do końca
wszystko, ale na pewno dużo więcej, aniżeli zazwyczaj. Tak jak wszędzie,
również na wsi najhuczniej i najweselej świętowano ostatni tydzień karnawału,
czyli od Tłustego Czwartku po tak zwany „kusy wtorek”. Powiadano bowiem, że w
ten „combrowy” i „zapuśny” czwartek trzeba skosztować boczku i słoniny tyle
razy, ile razy kot poruszy ogonem.
