Literat Listopada 2013

DOROTA TERAKOWSKA (1938-2004)

„Może tylko nam odchodzenie 

wydaje się straszne?

Może bardziej cierpią ci, co zostają?”

D.T. „Poczwarka”

Dorota Terakowska, a właściwie Barbara Rozalia Terakowska urodziła się 30 sierpnia 1938 roku. Pochodziła z typowo mieszczańskiej, krakowskiej rodziny. To właśnie z Krakowem związana była przez całe swoje życie. Dziadek Doroty Terakowskiej – Franciszek Salezy Terakowski – trudnił się introligatorstwem. Posiadał też własną drukarnię. Z kolei ojciec – Marian – popełnił mezalians, żeniąc się z Anną Chodacką, która pochodziła ze wsi i tym samym wywodziła się z niższej warstwy społecznej. Fakt ten sprawił, że rodzina wyrzekła się Mariana, który od tej pory musiał radzić sobie sam.

Oprócz Basi, znanej później jako Dorota, państwo Terakowscy mieli także starszą córkę – Hannę, którą wzięli na wychowanie. Ojciec Pisarki był właścicielem fabryczki kamieni szlachentych, natomiast matka nie była osobą wykształconą, lecz mimo to potrafiła ująć innych swoją nieprzeciętną inteligencją, kulturą osobistą, jak również niezwykłą urodą i szykiem. Nie obca jej była sztuka oraz literatura. W czasie drugiej wojny światowej zakład jubilerski został skonfiskowany, co spowodowało, iż państwo Terakowscy zmuszeni zostali do zmiany branży. I tak oto otworzyli cukiernię i sklep. Niemniej w 1950 roku ojcu Doroty Terakowskiej komuniści zabrali firmę, w związku z czym musiał podjąć pracę w Nowej Hucie na stanowisku zaopatrzeniowca, natomiast matka Pisarki w wyniku zaistniałej sytuacji zmuszona została do podjęcia pracy jako praczka.

Relacje łączące Dorotę Terakowską z ojcem nie należały do szczególnie ciepłych. Marian w stosunku do córki kierował się swego rodzaju uprzedzeniami, tym samym faworyzując przybraną córkę – Hannę. Ten swoisty brak miłości przewija się w takich powieściach, jak Córka Czarownic czy Poczwarka. Być może jest to tylko zwykły zbieg okoliczności, a może faktycznie Pisarka mocno przeżywała postępowanie ojca wobec swojej osoby, co znalazło odzwierciedlenie w jej twórczości. Z całą pewnością natomiast Terakowska podziwiała swoją matkę, o czym mogą świadczyć te oto słowa: „Moja mama była najciekawszą osobą w tej rodzinie i zawsze się pocieszałam, że najwięcej mam z niej, bo w ogóle to się wyrodziłam.”

Na pewno ogromny wpływ na życie zawodowe Terakowskiej miała matka. To ona wpoiła Pisarce miłość do literatury i sztuki. Każdego wieczoru tuż przed snem Anna czytała obydwu córkom książki, dlatego też już w małej Basi zaczęło kiełkować pragnienie zajęcia się na poważnie pisaniem w dorosłym życiu. Dorota Terakowska, będąc jeszcze w szkole podstawowej wykazywała ogromny talent pisarski. Zamiast śledzić to, co dzieje się na lekcji, ona pod ławką tworzyła swoje pierwsze opowiadania. Barbara Borkowska, szkolna koleżanka późniejszej pierwszej damy współczesnej literatury dziecięcej i młodzieżowej, tak oto wspomina tamten okres: „Dorota już w szkole pisała jakieś opowiadania, nie pamiętam o czym, ale to był wyraźny zwiastun talentu.”

Dorota Terakowska na pewno nie była grzecznym dzieckiem. Buntowała się przeciwko temu, czego od niej wymagano, i robiła tylko to, na co miała ochotę. Nie znosiła kiedy, ktoś jej czegoś zabraniał lub wymagał, aby coś zrobiła. Ta wrodzona przekora towarzyszyła jej przez całe życie.

W 1944 roku Terakowska rozpoczęła naukę w katolickiej szkole im. Świętej Scholastyki. Ponieważ z natury była krnąbrnym dzieckiem zdarzało się, że dokuczała nie tylko koleżankom, ale także nauczycielom. W końcu któregoś dnia Marian Terakowski otrzymał od dyrektora szkoły informację takiej oto treści: „Panie Terakowski, córka tu nie pasuje.” Po tym incydencie zbuntowana Basia została przeniesiona do świeckiej szkoły Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Niemniej jednak tutaj również nie czuła się dobrze, co w efekcie sprawiło, że przeniesiono ją do kolejnej szkoły. Tym razem była to podstawowa szkoła muzyczna, do której uczęszczały również takie osobistości, jak: Ewa Demarczyk czy Zygmunt Konieczny. Pomimo że Terakowska nie wykazywała żadnego talentu muzycznego, to jednak rodzina zadecydowała o tym, iż powinna przynajmniej umieć grać na fortepianie. Potem przyszedł czas na liceum muzyczne, skąd została wyrzucona przede wszystkim za naganne zachowanie, nieodpowiedni ubiór i jawne palenie papierosów. Następnym etapem edukacji Doroty Terakowskiej stała się żeńska szkoła średnia im. Józefy Joteykówny, jednak i stamtąd usunięto ją dyscyplinarnie. Dopiero w szkole dla osób pracujących udało jej się zrobić maturę. Choć wydawać by się mogło, że z tamtych lat Pisarka nie wyniosła niczego dobrego, to tak naprawdę tamten zbuntowany okres swojego życia wspominała niezwykle pozytywnie i właśnie w nim dopatrywała się ukształtowania własnej osobowości. Często mówiła: „Wydaje mi się, że jako pisarkę i jako człowieka ukształtowały mnie także tamte szkolne lata, dlatego, że to wyrzucanie ze szkół wynikało z mojej niezgody na to, co mnie otaczało. To była niezgoda na konformizm, który mi wtłaczano do głowy […] ta niezgoda pozostała we mnie do dziś.”

Dorotę Terakowską niesamowicie zachwycało życie towarzyskie. Jako młoda dziewczyna chętnie odwiedzała kawiarnie, gdzie spotykała się z wybitnymi indywidualnościami świata kultury. Uwielbiała również teatr. Szczególnie ceniła sobie talent Tadeusza Kantora. Była na każdym jego przedstawieniu. Bardzo często odwiedzała też Teatr 38, którego założycielem był Waldemar Krygier. Wystawiano tam odważne prapremiery autorstwa takich dramaturgów, jak Jean Genet czy Samuel Beckett.

Dorota Terakowska
czasy Piwnicy pod Baranami 
grudzień 1961
fot. Wiesław Dymny

Niezwykle istotnym etapem w życiu Terakowskiej było związanie się z Piwnicą pod Baranami. Ponieważ aktywnie uczestniczyła w życiu literackiego środowiska Krakowa, spotykała się z późniejszymi twórcami Piwnicy, która z czasem stała się miejscem, gdzie gromadziła się nie tylko intelektualna elita Krakowa, ale także i kraju. Z powodzeniem można rzec, że Dorota Terakowska była jedną z pierwszych osób, które rzeczoną Piwnicę stworzyły. Była niesamowicie zafascynowana klimatem tego szczególnego miejsca, jakże innym od atmosfery mieszczańskich salonów, gdzie przyszło jej dorastać i przeciwko której tak bardzo się buntowała. Wśród znajomych Pisarki znajdowały się takie osobistości, jak: Wiesław Dymny, Piotr Skrzynecki, Janina Garycka, Jerzy Turowicz, Krzysztof Litwin, Barbara Nawratowicz, czy też Joanna Olczak-Ronikier.

Z powodu swojej wyjątkowej urody, Dorotę Terakowską często fotografowano i malowano w Piwnicy pod Baranami. W latach 90. XX wieku na pomniku Piwnicy pod Baranami znalazła się głowa Pisarki odlana z brązu autorstwa Bronisława Chromego, który był przekonany o tym, iż Terakowska w pełni zasłużyła sobie na tego rodzaju wyróżnienie, ponieważ to właśnie ona stworzyła fundamenty Piwnicy i tym samym stała się kultową postacią Krakowa.

Po jakimś czasie przyjaciele z Piwnicy coraz bardziej zachęcali Terakowską do kontynuowania nauki. Twierdzili, iż jest ona osobą niezwykle zdolną i inteligentną, w związku z czym nie może nadal się marnować i jedyne, co powinna zrobić w tej kwestii, to pójść na studia. Doroty nie interesował żaden kierunek, lecz pod wpływem przyjaciół w końcu wybrała socjologię. Podobnie jak w czasach szkolnych, na studiach również nie była wzorem do naśladowania, pomimo że nie miała większych trudności z zaliczaniem poszczególnych semestrów. Niemniej to, co najbardziej ją interesowało, to życie kulturalno-towarzyskie. Tak więc występowała w kabarecie Wiesława Dymnego w Jaszczurach, gdzie swój debiut mieli między innymi Marek Grechuta i Ewa Demarczyk.

W roku 1969 Dorota Terakowska rozpoczęła swoją karierę zawodową jako dziennikarka. Wówczas otrzymała etat w Gazecie Krakowskiej, gdzie redaktorem naczelnym był Wacław Pituła. Była to praca, która przynosiła jej wiele satysfakcji, o czym Terakowska pisała w autobiograficznej książce zatytułowanej Guma do żucia. O jej wyjątkowym talencie przekonał się także Zbigniew Regucki, który rok później zastąpił Pitułę na stanowisku redaktora naczelnego. Wypowiadał się o Terakowskiej w takich oto słowach: „Była jedną z najzdolniejszych dziennikarek, może nawet najzdolniejszą. Szybka, energiczna, stanowcza. Jeśli był do zrobienia trudny, delikatny temat, wymagający jednocześnie pewnej ostrości i szybkiego napisania, zawsze wysyłałem Dorotę. Bo ona, wracając z reportażu, miała już w głowie cały tekst! Nie musiała się zastanawiać, jak zbudować zdanie, siadała i pisała. Wymyślała też znakomite tytuły. Bardzo ją ceniłem."

W tamtym okresie Dorota Terakowska zajmowała się naprawdę poważnymi tematami. Jednak jej swoisty temperament i niezdyscyplinowanie sprawiły, że została zwolniona z Gazety Krakowskiej, lecz bardzo szybko znalazła zatrudnienie w Przekroju, gdzie poznała Ludwika Jerzego Kerna. Tym razem jej artykuły nie były już tak polityczne, jak poprzednio. Skupiała się bardziej na tematach obyczajowych i kulturalnych. Zajmowała się także problemami społecznymi. Wyjechała również do Uzbekistanu, a tam z kolei poznała Ryszarda Kapuścińskiego.

Dorota Terakowska jako dziennikarka
Gazety Krakowskiej 
koniec lat 70. XX wieku

Pod koniec lat 60. XX wieku Dorota Terakowska związała się z Maciejem Szumowskim, który wówczas był współtwórcą słynnego pisma Student. Razem stworzyli niezwykle udany związek, który przetrwał aż do dnia śmierci Pisarki. Obydwoje doskonale się uzupełniali. Przyjaciele twierdzili, iż Szumowski stanowił dla Doroty swego rodzaju autorytet, co nie było łatwe, zważywszy na jej wybuchowy charakter. Niemniej pod wpływem Szumowskiego Pisarka bardzo się zmieniła. Zaczęła sporo pisać i rozwinęła się intelektualnie. Ten związek wiele ją nauczył. Szumowski i Terakowska prowadzili też niezwykle ożywione życie towarzyskie, a przez ich mieszkanie przewijały się tłumy gości. W 1975 roku stali się jednymi ze współzałożycieli Klubu Twórców i Działaczy Kultury „Kuźnica”. To właśnie Kuźnica przyznawała nagrody „Kowadła” odważnym twórcom. Taką nagrodę otrzymali między innymi Andrzej Wajda, Ryszard Kapuściński i Tadeusz Łomnicki. Z kolei w 1980 roku Dorota Terakowska i Maciej Szumowski ponownie stworzyli Gazetę Krakowską. Pismo odnosiło znaczące sukcesy, jednak do działaczy KC PZPR zaczęło napływać coraz więcej informacji, jakoby Gazeta Krakowska działała na szkodę partii. Ostatecznie Terakowska i Szumowski zostali wyrzuceni z redakcji gazety 13 grudnia 1981 roku, otrzymując jednocześnie zakaz wykonywania zawodu. Od tej pory, będąc na bezrobociu, musieli radzić sobie w inny sposób, niż pisanie. Niemniej, nie poddając się systemowi, stworzyli w swoim mieszkaniu coś w rodzaju salonu politycznego, gdzie gromadziły się indywidualności Krakowa, na przykład dziennikarze, którzy też zostali wyrzuceni z Gazety Krakowskiej.

To właśnie w tym okresie Dorota Terakowska zaczęła pisać książki. Po napisaniu Gumy do żucia i Władcy Lewawu, napisała bajkę pod tytułem Babci Brygidy szalona podróż po Krakowie. O swoich pierwszych literackich próbach Dorota Terakowska mówiła tak: „Miałam po uszy dziennikarstwa i wyobraziłam sobie, że najłatwiej jest napisać coś dla dzieci. Napisałam taką całkiem zgrabną, choć – moim zdaniem – banalną bajeczkę. Jeszcze nie wiedziałam, że można pisać całkiem inaczej, poza regułami wszelkich gatunków."

Niedługo potem powstała Córka Czarownic. Niestety, powieści Terakowskiej odrzucały wszystkie wydawnictwa, które swoją decyzję tłumaczyły tym, iż jej książki są po prostu słabe i marne pod względem warsztatowym. Prawdą jednak było to, że Pisarka znajdowała się wówczas na tak zwanej „czarnej liście”, natomiast cenzura zabraniała publikowania jej tekstów. Terakowska była skłonna nawet całkowicie zarzucić pisanie właśnie z tego powodu.  

W roku 1982 Dorota Terakowska otrzymała pracę w redakcji Zeszytów Prasoznawczych. Był to kwartalnik zajmujący się tematami dotyczącymi mediów i dziennikarstwa. Pisarka pracowała tam przez siedem lat, zaś do jej obowiązków należało recenzowanie książek, opracowywanie opinii dotyczących szkolenia dziennikarzy oraz pisanie sprawozdań. Nie było to dla niej szczególnie ambitne zajęcie, jednak to właśnie redakcja Zeszytów Prasoznawczych pozwoliła jej przeczekać trudne czasy. Autorka zaangażowała się również w kolportaż ulotek Solidarności. W tym samym czasie rozpoczęto publikację Gumy do żucia w Miesięczniku Literackim, co Terakowska zawdzięczała pomocy pisarza Andrzeja Kuśniewicza.

Dorota Terakowska w swoim „pokoju komputerowym” 

z kotem Piracikiem 

lata 90. XX wieku

Po jakimś czasie dziennikarstwo stało się Dorocie Terakowskiej obce. Nie chciała już zajmować się pisaniem artykułów, natomiast wolała pisać powieści. Podkreślała, że: „Dziennikarstwo i pisarstwo to są dwa różne sposoby widzenia rzeczywistości. Dziennikarka patrzy na „skróty”, na fakty, opisuje to, co widzi. Pisarz kreuje, wymyśla, musi widzieć obrazy. Nie ukrywam, że im jestem starsza, tym bliższe jest mi to drugie, i sama powoli wycofuję się z dziennikarstwa.”  

Choć Terakowska nadal czytała sporo gazet, to jednak to, co najbardziej ją interesowało to literatura i pisanie książek. Bardzo lubiła też kino. Dużo czasu spędzała zamknięta w swoim pokoju, gdzie powstawały kolejne powieści. Tworzyła nowe rzeczywistości. Zdarzało się też, że bohaterom nadawała cechy osób ze swojego najbliższego otoczenia. Nierzadko pisała także o problemach, o których albo nie potrafiła rozmawiać, albo po prostu nie chciała tego robić. W pewnym momencie rozpoczął się dla Terakowskiej niezwykle szczęśliwy okres jej życia. Nareszcie doceniono jej twórczość, a co za tym idzie, pojawiły się również nagrody i wyróżnienia. Nie miała też najmniejszych problemów z kreowaniem kolejnych bohaterów i obsadzaniem ich w konkretnej rzeczywistości. Niesamowitą radość sprawiał jej choćby tylko najmniejszy sukces. Zaczęła też otrzymywać listy od czytelników zachwyconych jej twórczością i talentem. Czytelnicy dziękowali w nich za książki, które dla nich napisała. Bardzo często brała udział w spotkaniach autorskich. To one napełniały ją energią i szczęściem. Wiedziała, że to, co robi sprawia komuś przyjemność.

Dorota Terakowska miała w zwyczaju spędzać praktycznie całe dnie przed komputerem. Komputer służył jej nie tylko do pisania książek, ale też do kontaktu z czytelnikami. Korzystała z Internetu, odpowiadała na maile, uczestniczyła także w wirtualnych dyskusjach, zaś przez pewien czas była nawet uzależniona od gier komputerowych. Autorska strona internetowa, którą założyła Joanna Zielińska, pozwoliła jej na poznanie wielbicieli swojej twórczości.

W lipcu 2003 roku Dorota Terakowska zaczęła uskarżać się na silne bóle brzucha. Diagnoza lekarzy była jednoznaczna – nowotwór. Pomimo tak ogromnego osobistego dramatu, nie załamała się i była dobrej myśli. Miała nadzieję i wierzyła, że pokona chorobę. Stało się jednak inaczej. To choroba pokonała ją. Zmarła 4 stycznia 2004 roku w Krakowie.

na podstawie:

 Katarzyna T. Nowak – Moja mama czarownica.

Opowieść o Dorocie Terakowskiej

Wszystkie zdjęcia pochodzą ze stron internetowych poświęconych życiu i twórczości Doroty Terakowskiej:

Dorota Terakowska © tahoma

Dorota Terakowska © Wydawnictwo Literackie 2005