Catrin Collier – „Ostatnie lato”

Wydawnictwo: PRÓSZYŃSKI I SK-A

Warszawa 2009

Tytuł oryginału: One Last Summer

Przekład: Agnieszka Lipska-Nakoniecznik

Kiedy człowiek staje u progu śmierci wówczas albo rzuca się na życie niczym szaleniec, chcąc przeżyć to, czego nie udało mu się przez te wszystkie lata, albo zastanawia się nad przeszłością i pragnie do niej powrócić. Jednak czasami jest tak, że powrót do przeszłości może boleć znacznie bardziej niż choroba, która trawi organizm, aby w efekcie doprowadzić do śmierci. Czy w takiej sytuacji jest sens czynić jakiekolwiek wysiłki, aby patrzeć lata wstecz i na nowo przeżywać to, co wywołało tak wielkie cierpienie? A może taki powrót to jedyny sposób na to, aby wreszcie odzyskać spokój?

Prusy Wschodnie (z niem. Ostpreußen) najpierw stanowiły część Królestwa Pruskiego, a następnie zjednoczonych w XIX wieku Niemiec. Taki stan rzeczy istniał do roku 1945, czyli do momentu zakończenia drugiej wojny światowej i wysiedlenia Niemców z tych terenów. Prowincja ta powstała w 1772 roku z części terytorium Polski, w którego skład wchodziła Warmia oraz Prusy Książęce z wyłączeniem Kwidzyna. Stolicą tejże prowincji był Królewiec. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej powierzchnia Prus Królewskich wynosiła 36 991,71 km². Prowincję zamieszkiwało wówczas 2 488 122 mieszkańców.

To właśnie na terenie Prus Wschodnich lata dzieciństwa i dorastania przeżywa główna bohaterka powieści Catrin Collier, Charlotte von Datski. Już z samego brzmienia nazwiska wynika, że dziewczyna pochodzi z arystokratycznej niemieckiej rodziny. Jej ojciec to wysoko postawiony urzędnik państwowy. Matka nie pracuje zawodowo, lecz swój czas poświęca dzieciom. Charlotte ma jeszcze dwóch braci bliźniaków – Wilhelma i Paula – oraz starszą siostrę – Gretę – z którą bynajmniej nie łączą ją uczucia typowe dla rodzonych sióstr. Rodzina von Datski to klasyczna niemiecka familia postępująca zgodnie z zasadami wprowadzonymi przez Adolfa Hitlera (1889-1945). Charlotte jest utalentowana muzycznie i należy do sekcji muzycznej Allensteiner Hitlerjugend (z pol. Młodzież Hitlera), co daje jej możliwość koncertowania również w innych krajach. Posiadłość rodziny to piękny dwór i pola o nazwie Grunwaldsee leżące w okolicach dzisiejszego Olsztyna.

Rodzina von Datski sprawia wrażenie niezwykle szczęśliwej i kochającej się familii. Kiedy największe marzenie Charlotte niespodziewanie spełnia się, dziewczyna czuje, że już nic więcej nie potrzeba jej do szczęścia. Oto mężczyzna, którego kocha skrycie od tak dawna, wreszcie prosi ją o rękę. Jednak już niedługo okazuje się, że hrabia Claus von Letteberg wcale nie jest tym, za kogo tak naprawdę uchodził. Jako oficer Wermachtu swoją brutalność kieruje również na młodą i niedoświadczoną żonę. Sielankowe życie Charlotte zmienia się jeszcze bardziej wraz z wybuchem drugiej wojny światowej. Od tej chwili nic już nie będzie takie samo. Młodziutka Charlotte będzie musiała dorosnąć z dnia na dzień.

Budynek nieistniejącego już dworca głównego w Olsztynie w czasie,
kiedy miasto należało do Prus Wschodnich. 
Zdjęcie pochodzi z około 1900 roku. 

Mijają dziesiątki lat. Wojna już dawno dobiegła końca. W Polsce także zmienił się system władzy. Dziś Charlotte mieszka w Stanach Zjednoczonych i właśnie skończyła osiemdziesiąt sześć lat. Kobieta ma dwóch synów, z których jeden mieszka w Niemczech, a drugi w Anglii. Jednak stosunki panujące pomiędzy nią a jej dziećmi nie należą do najlepszych. Z kolei fantastycznie dogaduje się ze swoimi wnukami. Ale jest coś jeszcze. Charlotte von Datski umiera. Lekarze właśnie wykryli u niej nowotwór trzustki i sugerują leczenie, lecz kobieta nie chce poddać się terapii. Jedyne, czego pragnie, to znów odwiedzić tereny niegdysiejszych Prus Wschodnich. Przed śmiercią chce zobaczyć dom, w którym spędziła najszczęśliwsze lata swojego życia. Jest ciekawa jak teraz wygląda to miejsce i kto się nim zajmuje. Charlotte wie, że podróż może okazać się dla niej zabójstwem, lecz podejmuje się tego, zwłaszcza że pragnie wyjaśnić swojej ukochanej wnuczce – Laurze – dlaczego swego czasu zarówno ona, jak i jej siostra były członkiniami partii nazistowskiej. Czym zakończy się ta podróż w przeszłość? Czy jest to tylko chęć zobaczenia przed śmiercią rodzinnego domu, czy może kryje się za tym coś więcej?

Ostatnie lato to historia oparta na faktach. Catrin Collier fabułę powieści stworzyła na podstawie pamiętników swojej babki i matki. Nie wiem czy treść tych pamiętników jest dokładnie cytowana w powieści, czy zmieniona przez Autorkę. Możliwe, że nie wszystkie informacje zawarte na ich kartach nadawały się do publikacji. Niemniej jest to tylko moje przypuszczenie. Natomiast prawdą jest, że główna bohaterka powieści podczas całej podróży czyta je, a następnie oddaje swojej wnuczce, aby ta dzięki nim zrozumiała wiele istotnych kwestii związanych z dramatyczną przeszłością Charlotte.

Centrum Królewca z lat 1890-1900

Powieść może budzić szereg kontrowersji w zależności od tego, kto ją czyta. Na pewno Polacy odbiorą ją inaczej niż mieszkańcy innych państw świata. Czytając recenzje zauważyłam, że niektórzy polscy czytelnicy-recenzenci atakują Autorkę i zarzucają jej pisanie nieprawdy, patrząc na problem jedynie z jednej strony, czyli poprzez pryzmat okrucieństwa jakiego doznał nasz kraj od faszystowskich Niemiec. Lecz trzeba też wiedzieć, że każdy medal ma dwie strony. Owszem, okrucieństwo hitlerowców przeszło wszelkie granice i nie zamierzam tego faktu kwestionować. Ale przecież nie można zapominać, że wśród ówczesnych Niemców byli i tacy, którzy sprzeciwiali się polityce Hitlera i ponieśli za to karę. Byli rozstrzeliwani i torturowani. W takich sytuacjach zawsze przychodzi mi na myśl historia Władysława Szpilmana (1911-2000). Jeśli ktoś nie wie, o czym piszę, to odsyłam do lektury Pianisty. Wiem też, że w Polsce znajdują się groby młodych niemieckich żołnierzy, którzy odmówili wykonania wyroków śmierci na Polakach. Niedaleko miejscowości, w której mieszkam jest właśnie taki grób, który do tej pory jest pielęgnowany przez miejscową ludność.

Być może ktoś zarzuci mi, że próbuję w ten sposób wybielić faszystów. Nic podobnego! Staram się tylko być obiektywna i nie pielęgnować w sobie nienawiści, bo to nie prowadzi do niczego dobrego. A niestety, my-Polacy mamy do tego skłonność. Ta powieść pisana jest z perspektywy osoby, która boleśnie odczuła na sobie okrucieństwo wojny, choć była przedstawicielką znienawidzonego przez wszystkich narodu. Wojna zabrała głównej bohaterce większość rodziny. Ona sama także została pozbawiona godności. Jej egzystencja już nigdy nie była taka sama. Praktycznie przy życiu trzymały ją jedynie wspomnienia o pewnym rosyjskim oficerze, z którym spędziła najpiękniejsze chwile życia, nie bacząc na niebezpieczeństwo. Ten oficer ostatecznie uratował jej życie. Charlotte wciąż nie może sobie wybaczyć, że nie zrobiła nic, co mogłoby uratować choć jedno ludzkie istnienie. Stale ma w pamięci wywózkę Żydów, wśród których były także jej przyjaciółki. Być może nie zrobiła nic ze zwykłego ludzkiego strachu. Pamiętajmy też, że nawet pośród niemieckich oficerów byli i tacy, którzy wystąpili jawnie przeciwko Hitlerowi, przygotowując na niego zamach.

(…) Pułkownik Claus Schenk, hrabia von Stauffenberg, jego adiutant, porucznik Werner von Haeften, generał Friedrich Olbricht i pułkownik Sztabu Generalnego, Albrecht Ritter Mertz von Quirnheim stanęli przed plutonem egzekucyjnym w nocy dwudziestego lipca tysiąc dziewięćset czterdziestego czwartego roku na dziedzińcu Głównej Kwatery Armii przy Bendlerstrasse. Inni nie mieli tyle szczęścia. Po wydaniu wyroków cywilni spiskowcy ginęli na gilotynie, wojskowi zaś, rozebrani do naga, dusili się powoli zawieszeni na strunie fortepianowej na haku, z którego ich zdejmowano, zanim skonali, cucono i wieszano ponownie. W pewnych wypadkach cały proces powtarzano nawet kilkakrotnie, aż wreszcie następował zgon. Na osobisty rozkaz Hitlera te męczarnie były utrwalane na taśmie filmowej, filmy zaś pokazywano później współpracownikom Führera w kwaterze głównej (…)*

Jedno z wydań brytyjskich.
Wyd. ACCENT PRESS (2013)

Prześladowaniom poddane zostały także rodziny spiskowców. Rodzina Charlotte von Datski jest jedną z tych, których członkowie wreszcie powiedzieli Hitlerowi „NIE!”. Moim zdaniem ta powieść nie tylko wzrusza, ale też pokazuje wojnę z tej drugiej strony. Jest to wojna widziana oczami zwykłych Niemców i ich rodzin. Zło, które wyrządzili światu faszyści było tak wielkie, że przesłoniło incydentalne przypadki, kiedy próbowano się buntować, bo wreszcie zdano sobie sprawę z brutalności i szaleństwa samego Hitlera.

Nikt z recenzentów, których teksty czytałam nie zauważył, że bohaterka powieści boleje nad tym, co spotkało świat, a przede wszystkim Polskę. Kiedy Armia Czerwona wkracza na tereny Prus Wschodnich, żołnierze rosyjscy nie liczą się z nikim ani z niczym. Mają miejsce zbiorowe gwałty kobiet, mordowanie zarówno dorosłych, jak i dzieci. Nawet kobiety w ciąży nie są oszczędzane. I wtedy Charlotte pyta samą siebie, czy Niemcy wkraczając na tereny okupowane też tak się zachowywali? Ta myśl nie daje jej spokoju. Wyrzuty sumienia dręczą ją do ostatnich chwil życia. Ona wie, że Niemcy już zawsze będą kojarzone z okrucieństwem. Charlotte zdaje siebie sprawę, że kolejne pokolenia wciąż będą potępiać jej kraj, a jej rodakom być może już nigdy nie uda się odzyskać dobrego imienia.

O Ostatnim lecie można napisać naprawdę wiele. Tematyka jest rozległa i niezwykle kontrowersyjna. Zdania były, są i będą podzielone. Tylko czy nienawiść na pewno jest tym środkiem, którym powinniśmy się kierować za każdym razem, gdy pomyślimy o drugiej wojnie światowej? Dokąd ta wieczna nienawiść nas zaprowadzi?

                                                                                                                            

---

* C. Collier, Ostatnie lato, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2009, s. 11.