Markus Zusak – „Złodziejka książek”

Wydawnictwo: NASZA KSIĘGARNIA

Warszawa 2008

Tytuł oryginału: The Book Thief

Przekład: Hanna Baltyn

Ilustracje: Trudy White

Śmierć towarzyszy ludziom od zawsze. Każdy, kto się urodził musi umrzeć. Nie ma innej możliwości. Śmierć czai się wszędzie. Czasami jest tuż za rogiem, a niekiedy jest tak wspaniałomyślna, że wabi człowieka w miejsca piękne, podziwiane, aby tam móc spokojnie, bez emocji wyjąć jego duszę i unieść gdzieś hen wysoko ponad światem.

Wiadome jest, że prędzej czy później każdy człowiek będzie musiał stanąć twarzą w twarz z własnym przeznaczeniem. Z tym, co nieuniknione. Dla przeciętnego człowieka Śmierć to coś, o czym się wie, ale stara się nie rozmawiać. To coś złego. Coś, co zabiera tych, których kochamy. Medycyna każdego dnia próbuje walczyć ze Śmiercią. Czasami wygrywa, ale tylko na chwilę. Kiedyś i tak przyjdzie taki dzień, w którym Śmierć upomni się o swoje.

Ludzie nienawidzą Śmierci. Nie chcą o niej rozmawiać. Ale czy ktoś zapytał kiedyś samej zainteresowanej, jak Ona się z tym czuje? Jak czuje się Śmierć, której nikt nie chce? Czy ktoś kiedykolwiek pomyślał, jak ciężką pracę wykonuje? Ona też ma prawo być zmęczona. Ma prawo się buntować, szczególnie wtedy, kiedy światem targają wojny i szaleje terroryzm, a Ona ma pełne ręce roboty. Lecz czy ktokolwiek ją zrozumie? Nawet jej Szef wydaje się być głuchy na jej skargi.

Pewien młody pisarz mieszkający obecnie w Australii któregoś dnia postanowił, że przez jakiś czas spróbuje przyjrzeć się Śmierci. Przeniknie do jej umysłu i pokaże światu jej ludzką twarz. Bo przecież Śmierć też ma uczucia, które można zranić. I tak oto powstała Złodziejka książek. Powieść, której narratorem jest Śmierć, a tematem Holokaust. A pośród tego wszystkiego stoi mała dziewczynka o imieniu Liesel.

Jest rok 1939. Praktycznie kwestią dni jest wybuch II wojny światowej. Mała dziewczynka wraz z matką i sześcioletnim bratem jedzie pociągiem do Monachium. Tam ma zostać oddana na wychowanie rodzinie zastępczej. Uznano, że jej ojciec to komunista, który szkodzi III Rzeszy. Niestety, chory braciszek Liesel Meminger nie przeżył tej podróży i zmarł w trzecim wagonie pociągu wypakowanego po brzegi ludźmi. Matka dziewczynki została zabrana nie wiadomo dokąd. Ostatecznie po ciężkiej podróży Liesel dociera do miejsca swojego przeznaczenia. Od tej chwili gdzieś na przedmieściach Monachium rozpoczyna nowy etap swojego dziesięcioletniego życia. Pod opieką rodziny Hubermannów będzie musiała odnaleźć sens swojego istnienia. Nie wie jeszcze, co ją tam czeka. Ale jest coś, co pozwoli jej przetrwać najgorsze chwile. To książki. Książki, które zdobywa własnymi siłami, kradnąc je.

Rodzina Hubermannów mieszka w małym miasteczku o nazwie Molching[1]. Jak to zazwyczaj bywa w niewielkich społecznościach, wszyscy się tutaj znają. Ponieważ zbrodnicza działalność Adolfa Hiltera coraz bardziej przybiera na sile, ta mała społeczność zaczyna się dzielić na zwolenników i przeciwników jego polityki. Oczywiście zwolennicy jawnie manifestują swój podziw dla Führera, natomiast przeciwnicy albo nie wypowiadają głośno swojego zdania, albo też udają, że sprzyjają Hitlerowi, na przykład poprzez działania mające na celu stać się członkiem jego nazistowskiej partii. To takie zakłamanie, aby zachować przy życiu siebie i swoją rodzinę. Bo przecież faszyści są zdolni zgładzić nawet „swoich”, jeśli uznają, że w jakiś sposób występują oni przeciwko Führerowi.

Liesel Meminger i Śmierć

Jaka jest zatem nowa rodzina Liesel Meminger? Może zacznijmy od Rosy Hubermann. Na pierwszy rzut oka kobieta sprawia wrażenie odpychającej. Klnie niczym przysłowiowy szewc. Nie przebiera w słowach zarówno wobec domowników, jak i sąsiadów. Czasy, kiedy była naprawdę piękna i szczęśliwa bezpowrotnie minęły. Teraz pozostała jedynie zgorzkniałość, którą raczy wszystkich wokół. Jednak uważny czytelnik ujrzy także inną Rosę Hubermann. Kiedy dokładnie jej się przyjrzy, zobaczy kobietę, która potrafi kochać. Kobietę, która cierpi, gdy widzi, że jej bliskim dzieje się krzywda. Wobec swojej podopiecznej jest niezwykle surowa, ale z drugiej strony naprawdę ją kocha. Dorosłe dzieci Rosy już dawno wyfrunęły w świat, więc opieka nad małą dziewczynką może ją nieco przerastać. Poza tym nie bez znaczenia są też czasy, w których przychodzi jej żyć. Ona jest jedną z tych, którzy nie sprzyjają polityce Hitlera, ale go jawnie nie krytykują.

Jest też Hans Hubermann. Nowy ojciec Liesel Meminger. Jakże inny od swojej żony. Praktycznie od samego początku pobytu dziewczynki w jego domu, stara się jej pomóc w przystosowaniu się do nowego miejsca. Można śmiało rzec, że Hansa i Liesel łączy wielka przyjaźń. Choć Hans nie jest wykształcony, to jednak jemu dziewczynka zawdzięcza swoją miłość do książek i do muzyki. Bo Hans to nie tylko świetny malarz pokojowy, ale też doskonały akordeonista. Umiejętność tę nabył, walcząc na froncie podczas I wojny światowej.

W końcu wybucha wojna. Oczywiście Niemcy są bezpieczne, bo to przecież one atakują. Ale mimo to, skutki tego ataku są odczuwane również w Molching. Zaczyna brakować jedzenia. Rosa Hubermann musi się nieźle nagłowić, żeby jej rodzina nie przymierała głodem. Z kolei mała Liesel jest niezwykle towarzyska. Bardzo szybko nawiązuje nowe znajomości z rówieśnikami. Dziewczynka zachowuje się jak normalne, zdrowe dziecko w jej wieku. Jest bardzo ruchliwa, wszędzie jej pełno. Oczywiście chodzi też do szkoły. No i przede wszystkim kradnie. Jej łupem padają właśnie książki, stąd przydomek „złodziejka książek”.

Któregoś dnia z pozoru uporządkowane i spokojne życie Hubermannów diametralnie się zmienia. W drzwiach ich domu przy Himmelstrasse 33 staje Maks Vandenburg – Żyd szukający schronienia przed nazistami. Co w tej sytuacji zrobią Hubermannowie, wiedząc co grodzi za ukrywanie ludności żydowskiej? Czy niegdysiejsza przyjaźń z ojcem Maksa okaże się ważniejsza niż własne bezpieczeństwo?

Jedna z bardziej wzruszających scen Złodziejki książek

No cóż… Tej książki chyba nie trzeba specjalnie komentować. Jest dość znana i porusza problem, który od dziesiątek lat jest spisywany na kartach rozmaitych dzieł literatury wojennej. Niektórzy twierdzą, że aż za bardzo przywiązuje się wagę do problemu Holokaustu i wreszcie powinno przestać się to robić, bo są też inne – może nawet ważniejsze – problemy. Są też tacy, którzy uważają, że Holokaust to temat niezwykle drażliwy, który w głowach samych zainteresowanych, czyli Żydów, zbyt mocno się zakorzenił i wszelkie wzmianki na ten temat naród ten interpretuje zbyt osobiście. Przecież czasy się zmieniają, wymieniają się też pokolenia, więc po co wciąż żyć historią? Ale są też i tacy, którzy pragną o tym pisać. Chcą przypominać młodemu pokoleniu o dramacie II wojny światowej. Ich zdaniem o historii nie należy zapominać. Trzeba o niej mówić, aby zapobiec podobnym wydarzeniom w przyszłości. Kto zatem ma rację? Czy problem Holokaustu naprawdę jest już tak przegadany, iż nie warto o nim pisać i dyskutować? Moim zdaniem nie. Uważam, że każde następne pokolenie jest winne pamięć o tamtych czasach i ludziach. I powinniśmy o tym mówić i pisać, choćby tylko z tego powodu.

Markus Zusak to młody pisarz, który obecnie mieszka w Australii, lecz urodził się w rodzinie niemieckiej, a dokładnie jest owocem związku Austriaka i Niemki. W jednym z wywiadów Autor przyznał, że dorastając bardzo często wsłuchiwał się w opowieści swojej matki na temat III Rzeszy, bombardowania Monachium oraz Żydach, którzy procesjonalnie, pod nadzorem nazistów, przemierzali ulice miasteczka, w którym wychowała się jego matka. To właśnie te opowieści sprawiły, że powstała Złodziejka książek.

Książka jest niezwykle trudna, ale z drugiej strony bardzo oryginalna. Nigdy nie spotkałam się, aby narratorem jakiejś powieści była Śmierć, która przecież w czasie II wojny świtowej zbierała najobfitsze żniwo. Według Markusa Zusaka Śmierć przyjmuje rodzaj męski, a nie żeński, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. Zagłada, jaką zgotował światu Adolf Hitler przedstawiona jest tutaj właśnie oczami Śmierci. Przemyka praktycznie niezauważana ulicami miast, zabierając po drodze dusze tych, którzy wychodzą jej na spotkanie. Czasami jest zmęczona, niekiedy nawet cierpi z powodu charakteru swojej „pracy”, a innym razem po prostu wie, że nie ma wyboru i musi zrobić swoje.

[…] Niosłem go ostrożnie obróconą w gruzy ulicą, niosłem ze łzą w oku i śmiertelnie ciężkim sercem. Z nim było mi szczególnie trudno. Wejrzawszy na ułamek sekundy w jego duszę, dostrzegłem chłopca z pomalowaną na czarno twarzą, chłopca o nazwisku Jesse Owens, który biegł po wyobrażonej bieżni. I chłopca stojącego po pas w lodowatej wodzie, łowiącego książkę. I chłopca, który wyobrażał sobie przed zaśnięciem smak pocałunku dziewczyny z domu obok. Ten chłopak nie pozostawia mnie obojętnym. To jego jedyna wada. Włazi mi do serca. Sprawia, że płaczę […][2]

Tak naprawdę bardzo trudno jest jednoznacznie stwierdzić, kto w tej książce jest głównym bohaterem. Czy jest to rzeczona Śmierć? A może dzielna Liesel Meminger? A może jednak małżeństwo Hubermannów? Nie, przecież równie dobrze może być to Maks Vandenburg.

Chcę zwrócić też uwagę na to, że pomimo poruszania bardzo poważnego tematu, Markus Zusak nie poskąpił czytelnikowi humoru. Być może zrobił to dlatego, że swoją powieść skierował do młodzieży. Gdyby użył zbyt doniosłego języka, to wówczas istniałoby niebezpieczeństwo, że młodzi ludzie nie sięgną po tę książkę. A tak stała się ona światowym bestsellerem.

W tym całym dramacie Autor potrafił pokazać, że pomimo wojny i czającej się wszędzie Śmierci, można też żyć normalnie. Bo Liesel Meminger żyje normalnie. Ma przyjaciół, z którymi spędza czas. Ale ma też i wrogów. Chodzi do szkoły. Poznaje życie innych mieszkańców Molching. Dzieli z nimi ich tragedie, ale też i chwile radości. Do zgorzkniałej Rosy Hubermann z biegiem czasu zaczyna się przyzwyczajać i traktuje ją jak własną matkę, choć o tej prawdziwej nigdy nie zapomni. Podobnie jak nie wyrzuci z pamięci swojego małego braciszka.

Mnie osobiście bardzo wzruszyła kwestia przyjaźni, a może nawet swego rodzaju miłości. Tego typu uczucia wydają się być niemożliwe, jeśli zderzają się ze sobą dwa tak różne światy. W Złodziejce książek mamy doskonały przykład na to, że nie jest ważne jakiej jesteśmy narodowości czy jakiego jesteśmy wyznania. Liczy się człowiek. To właśnie człowiek jest najważniejszy, a nie jego poglądy czy rasa.

Pamiętajmy też, że nie wszyscy Niemcy III Rzeszy byli mordercami i faszystami ślepo ufającymi swojemu Führerowi. Byli i tacy, którzy mu się stanowczo sprzeciwiali i postępowali wbrew jego polityce, co bardzo często przypłacali życiem. Tylko o takich ludziach mówi się znacznie mniej. Łatwiej bowiem jest pisać czy mówić o tym, co złe i haniebne, zamiast o tym, co dobre i szlachetne.

Polecam tę książkę każdemu bez względu na wiek. Jest to powieść, która wzrusza, ale też niekiedy wywołuje uśmiech na twarzy. Liesel Meminger trafia do serca czytelnika i pozostaje tam jeszcze długo po skończonej lekturze. Myślę, że Złodziejka książek jest jedną z tych powieści, które powinny wejść do kanonu lektur szkolnych. Niestety, ale obserwując nasz dzisiejszy system edukacji, obawiam się, że tak się nigdy nie stanie. A szkoda, ponieważ uczniowie naprawdę mieliby o czym dyskutować na lekcjach języka polskiego. Być może to właśnie dzięki Złodziejce książek byłaby szansa na to, aby zmienić sposób myślenia w kwestii Holokaustu wśród młodego pokolenia. Możliwe, że wtedy nie czytalibyśmy w Internecie pod artykułami o Holokauście komentarzy typu: „żydowskie świnie”.

I na koniec, pamiętajcie, że to Śmierć czuje się prześladowana przez ludzi, a nie odwrotnie. Ona tylko wykonuje swoją pracę, do której ją zmuszamy. 

---

[1] Miasto fikcyjne powstałe na potrzeby książki

[2] M. Zusak, Złodziejka książek, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2008, s. 480.