Lloyd C. Douglas – „Wielki Rybak”

Wydawnictwo: INSTYTUT WYDAWNICZY PAX

Warszawa 1990

Tytuł oryginału: The Big Fisherman

Przekład: Zofia Kierszys

Herod II Wielki bardzo często kojarzony jest z bezwzględnym mordercą nie tylko członków własnej rodziny, ale przede wszystkim małych i niewinnych chłopców. Ten haniebny czyn w życiu Heroda II Wielkiego miał związek z pewną przepowiednią astrologów ze Wschodu, którzy rzekomo oznajmili mu, że właśnie narodził się przyszły król. Jak wiadomo, władza może przesłonić praktycznie wszystko, i aby ją zatrzymać często nie liczą się choćby najmniejsze zasady moralne. Dlatego też ówczesny król Judei oraz władca Galilei i Batanei zarządził krwawe zgładzenie wszystkich dzieci płci męskiej w wieku do dwóch lat. Niemniej, we wcześniejszych latach swojego panowania Herod II Wielki zyskał powszechne uznanie, dzięki swoim niebanalnym przedsięwzięciom budowlanym. Wznosił on bowiem świątynie, hipodromy, amfiteatry, akwedukty, jak również doskonale ufortyfikowane pałace z kosztownymi łaźniami. Herod II Wielki zwykł wybierać naprawdę wyjątkowe miejsca, gdzie integrował architekturę z naturalną rzeźbą terenu. Jako pierwszy wybudował w Judei rzymskie termy wyposażone w pomieszczenia przeznaczone do gorących i letnich kąpieli, które z kolei wyposażone były w podłogowy system grzewczy. Król wznosił wręcz całe miasta, natomiast w jednym z nich zbudował nawet sztuczny port.  

Jeśli chodzi o życie prywatne Heroda II Wielkiego, to trzeba wiedzieć, że był on bardzo zazdrosny o swoją żonę – Mariamme (ok. 53 p.n.e.-29/28 p.n.e.), która była wnuczką Jana Hirkana II (?-30 p.n.e.), którego król wcześniej skazał na śmierć. W 29 roku p.n.e. Herod oskarżył ją o cudzołóstwo, zaś głównym świadkiem w procesie była jego siostra. Również teściowa Heroda obciążała swoimi zeznaniami Mariamme. Najprawdopodobniej chciała w ten sposób ratować własne życie, gdyż jako córka Jana Hirkana II stała się potencjalnym zagrożeniem dla zięcia. W konsekwencji Mariamme skazano na śmierć, natomiast jej matka popełniła ogromny błąd, ogłaszając siebie królową i twierdząc, że Herod cierpi na chorobę psychiczną. To posunięcie kosztowało ją utratę życia. Rozgniewany król rozkazał zabić ją bez przeprowadzenia procesu. Rok później na polecenie Heroda II Wielkiego życie stracił jego szwagier, który został oskarżony o udział w spisku. Zarzut mógł być fałszywy, lecz w 27 roku p.n.e. faktycznie doszło do nieudanej próby zamachu na Heroda.

Herod II Wielki (73 lub 72 p.n.e.-4 p.n.e.)

Ostatnie lata życia Heroda II Wielkiego obfitowały w terror i rozlew krwi. Niektórzy współcześni historycy twierdzą, że król Judei mógł cierpieć na depresję połączoną z paranoją. Przypuszcza się także, iż jego okrucieństwo mogło zostać spowodowane właśnie chorobą umysłową, która została wywołana przez schorzenie nerek, a temu z kolei mogła towarzyszyć gangrena Fourniera, czyli niezwykle groźna choroba genitaliów. W swoim testamencie Herod II Wielki podzielił państwo pomiędzy trzech synów, czyli Heroda Archelausa (ok. 29 lub 23 p.n.e.-po 6 n.e.), który miał być królem Judei i Samarii, z kolei Herod Antypas (ok. 22 p.n.e-39 n.e) oraz Herod Filip II (ok. 24 p.n.e.-34 n.e.) mieli zostać tetrarchami Galilei i Perei, a także reszty terenów podległych władzy ich ojca. Niestety cesarz Oktawian August (63 p.n.e-14 n.e.) nie zaakceptował tego testamentu oraz nie zgodził się na przyznanie władzy królewskiej Archelausowi. Niemniej, wszyscy trzej synowie Heroda II Wielkiego otrzymali wyznaczone im tereny.

Spośród synów Heroda II Wilelkiego najbardziej interesuje nas w tym momencie Herod Antypas, ponieważ to on stanowi jedną z głównych postaci książki Lloyda C. Douglasa. Jeszcze za życia swojego ojca Herod Antypas odznaczał się ogromnym nieposłuszeństwem i samowolą wobec poleceń ojca. Lekceważył wszystko i wszystkich wokół. Pragnął być wciąż w centrum zainteresowania i to jego potrzeby liczyły się najbardziej. Zachowywał się nie jak potomek króla, lecz jak zwykły chłoptaś, przed którym należy bić pokłony. Był też niesamowicie rozwiązły. Być może niektórzy wiedzą, że Herod Antypas jawnie zadawał się z żoną swojego brata Heroda Filipa II, której na imię było Herodiada. Jak gdyby tego było mało, Antypasowi w głowie zawróciła też córka Herodiady – Salome, co potem doprowadziło do tego, iż tetrarcha stracił poważanie u swojego ludu.

W tamtym okresie Arabia i Judea nie żyły ze sobą w przyjaźni. W 9 roku p.n.e. królem Arabii został Aretas IV. Natomiast Syllajos, który był rzeczywistym władcą Arabii, wykorzystał swoją przyjaźń z cesarzem, oczerniając przed nim nowego króla. Wówczas Aretas IV miał rzekomo szukać pomocy u Heroda II Wielkiego w walce ze wspólnym wrogiem. Poprzez swoich posłów, obydwaj władcy przekonali cesarza, iż ten został oszukany przez Syllajosa w kwestii sytuacji Arabii i Judei. W konsekwencji Oktawian August skazał kłamliwego Syllajosa na śmierć i pojednał się z Herodem. Dla Aretasa IV nie był już tak łaskawy, gdyż ten nie poprosił Augusta o pozwolenie na objęcie tronu nabatejskiego. Niemniej, po zastanowieniu cesarz uznał go jako króla. W 4 roku p.n.e. Aretas IV udzielił pomocy Rzymianom, którzy stłumili wówczas bunt Żydów wywołany po śmierci Heroda II Wielkiego. Na ten cel przeznaczył znaczną część swojej armii. Około 27 roku Aretas IV, chcąc poprawić swoje nie najlepsze relacje z Judejczykami, wydał córkę o imieniu Phasaelis za Heroda Antypasa, który był już tetrarchą Galilei i Perei. Niestety, Antypas zauroczony Herodiadą obiecał jej, iż odsunie żonę, jeśli ta wyjdzie za niego za mąż. Dla Aretasa IV było to czymś na miarę hańby. Na skutek tego, doszło do wojny, a Antypas poskarżywszy się Tyberiuszowi, doprowadził do tego, iż cesarz kazał wszcząć wojnę z Arabią. Niemniej, śmierć Tyberiusza pokrzyżowała owe plany.  

Herodiada (ok. 15 p.n.e.-po 39 n.e.)
portret został namalowany w 1843 roku
autor: Paul Delaroche (1797-1856)

Tak rzekomo przedstawia się prawda historyczna, ale czy dzisiaj jesteśmy w stanie przyjąć, że tak było w istocie? Możliwe, że przekazy nie są do końca prawdziwe, bo kiedy czytamy Wielkiego Rybaka wydaje się, że kilka z przytoczonych powyżej faktów nigdy nie miało miejsca. Niewykluczone, że Lloyd. C. Douglas na potrzeby powieści stworzył własną interpretację tamtych wydarzeń i opisał je tak, jak było mu wygodnie, aby móc zainteresować czytelnika fabułą książki. Otóż, w powieści to Herod II Wielki prosi o spotkanie z Aretasem IV celem połączenia sił w walce z Cesarstwem Rzymskim, które to w jego mniemaniu ma rychło zaatakować nie tylko Judeę, ale też Arabię. Dlatego też najlepszym rozwiązaniem – oprócz wspólnej armii – będzie, zdaniem Heroda, ślub jego syna z córką władcy Arabii. Co ważne, powieściowa córka Aretasa IV to wcale nie Phasaelis, lecz niejaka Arnon. Do małżeństwa oczywiście dochodzi, tak jak miało to miejsce w rzeczywistości. Kolejne fakty z życia Antypasa i jego żony tylko w pewnym stopniu pokrywają się z tymi, które podaje historia. Herod Antypas nie jest bynajmniej wierny swojej pięknej żonie, i na oczach wszystkich zdradza ją z Herodiadą, a potem odsyła małżonkę do domu, do Arabii. Z kolei, kiedy Aretas IV pragnie pomścić pohańbienie swojego dziecka i udaje się w tym celu do Heroda II Wielkiego, ten właśnie umiera, a właściwie już umarł, więc władca Arabii skazany jest na porażkę. Poza tym, sam Aretas IV również bardzo szybko żegna się z życiem, więc do wojny tak naprawdę nigdy nie dochodzi.

Niemniej, ze związku Arnon z Antypasem narodziło się dziecko. To córeczka o imieniu Fara. Dziewczynka od najmłodszych lat dorasta w atmosferze nienawiści do swojego biologicznego ojca. Pomimo że w Arabii wciąż szerzy się żądza zemsty na Herodzie Antypasie, to jednak nikt czynnie nie kwapi się do jej realizacji. Dlaczego? Czyżby bali się potomka Heroda II Wielkiego? Dopiero, gdy Fara dorasta, podejmuje decyzję o zabiciu własnego ojca. Nie jest dla niej ważne, że ma tuż obok mężczyznę, który ją kocha i którego ona również darzy głębokim uczuciem. Tak naprawdę śmierć matki uświadamia jej, że rachunki z Judeą nie zostały jeszcze wyrównane, i to właśnie ona będzie tą, która tego dokona. Podpisuje zatem własną krwią wyrok śmierci na Heroda Antypasa. Czy uda jej się pomścić upokorzenie matki? Czy Fara dostanie się w jakiś sposób do pałacu swojego ojca, aby dokonać na nim zemsty? Jak dalej potoczą się losy dziewczyny w kraju, który opuściła jako niemowlę?

Salome z głową Jana Chrzciciela
portret został namalowany w 1515 roku
autor: Tycjan (ok. 1490-1576)

Tymczasem w Betsaidzie nad jeziorem Genezaret mieszka niezwykle niepokorny rybak, którego wszyscy zwą Szymonem, synem Jony. Szymon nie jest wykształcony, a jego zachowanie czasami jest wręcz prymitywne. Mieszka pod jednym dachem ze swoją teściową. Po śmierci młodej żony bardzo cierpi, lecz ciężka fizyczna praca pozwala mu zapomnieć o osobistym nieszczęściu. Rybacy, którzy dla niego pracują muszą zaciskać zęby, aby znosić porywczy charakter Szymona. Jeśli chodzi o kwestie religijne, to nasz bohater zupełnie o nie nie dba. Pomimo że jego ojciec zwykł niegdyś nauczać o Bogu, to jednak na Szymonie nie robiło to żadnego wrażenia. Na tym tle bardzo często dochodziło do kłótni pomiędzy mężczyznami. Szymon do Świątyni nie chodzi, z ustawodawstwem Sanhedrynu się kłóci, posiada swoje własne zdanie i nikt nie ma prawa niczego mu narzucać. On wie najlepiej, co powinien robić. Wszystko zmienia się dopiero wtedy, gdy Szymon spotyka na swojej drodze pewnego Cieślę z Nazaretu, który jednoczy wokół siebie coraz większą rzeszę ludzi. Lecz zanim do tego dojdzie, pewnego dnia jeden z rybaków pracujących dla Szymona, przyprowadzi do portu jakiegoś młodego obdartusa, który będzie podawał się za poganiacza wielbłądów. Kim tak naprawdę będzie ten chłopiec? Czy faktycznie okaże tym, za kogo będzie się podawał? Czy przybysz będzie w stanie wyprowadzić w pole naszego Wielkiego Rybaka? A może nieznajomy odegra naprawdę istotną rolę w życiu Szymona? 

Jak już wspomniałam wyżej, fabuła książki poważnie kłóci się z tym, co możemy znaleźć w źródłach historycznych. Pojawia się trochę nieścisłości, jeśli chodzi o życie Heroda Antypasa oraz jego rodziny, czego przykładem mogą być, na przykład, okoliczności śmierci tetrarchy. Zastanawia mnie też fakt posiadania przez Antypasa córki o imieniu Fara. Z kolei trony obejmują postacie fikcyjnie, zaś nie te, które podaje historia. Dlaczego zatem Lloyd C. Douglas tak bardzo odbiegł od prawd historycznych? Dlaczego niektóre wydarzenia zwyczajnie przyśpieszył w czasie, zamiast trzymać się prawdziwych dat? Moim zdaniem stało się tak nie dlatego, że Autorowi nie były one znane, ale dlatego, iż jako piszący pastor, a nie pisarz tworzący powieści historyczne, pragnął skupić się na tym, co było ważne z jego punktu widzenia. Chciał pokazać przemianę wewnętrzną Szymona, syna Jony i jego relacje z otoczeniem, a szczególnie z Cieślą, który przecież odmienił życie nie tylko Wielkiego Rybaka.

Niniejsza powieść traktowana jest niekiedy jako pierwsza część bestsellerowej Szaty, o której to książce pisałam niedawno. Niektóre postacie pojawiają się w obydwu tych opowieściach, choć w każdej z nich mają do odegrania inną rolę. Wielki Rybak swoją premierę miał w 1948 roku, zaś w 1959 roku Amerykanie na podstawie książki zrobili film. Wiadomo, że po tego typu powieść sięgnie tylko pewna grupa czytelników. Nie jest to książka przeznaczona dla mas. Jeśli chodzi o fabułę, to więcej w niej fikcji niż prawdziwej historii, bo nawet fakty, które znamy z Biblii są nieco zniekształcone. Tak przynajmniej ja je odebrałam. Niemniej, ogólnie rzecz ujmując opowieść Lloyda C. Douglasa nie jest zła i naprawdę może się podobać, ale pod warunkiem, że czytelnik już na samym początku nie będzie stawiał jej wygórowanych wymagań względem historii. Potwierdzeniem tego, że powieść o Szymonie, synu Jony oraz córce Heroda Antypasa (możliwe, że też fikcyjnej) może się podobać, jest fakt, iż książka doczekała się wielu wznowień nie tylko na świecie, ale także w Polsce. Uważam, że wydawcy nie podejmowaliby takiego kroku, gdyby Wielki Rybak nie zdobył sobie serc czytelników.