Bronisław Heyduk – „Legendy i opowieści o Krakowie”

Wydawnictwo: WYDAWNICTWO LITERACKIE

Kraków 1980

Zdjęcia: Daniel Zawadzki

Archeologiczne wykopaliska dowodzą, iż Wawelskie Wzgórze zaludnione było już w epoce kamiennej. Kopce Wandy i Krakusa – legendarnych władców osady, którą zamieszkiwało słowiańskie plemię Wiślan – pochodzą prawdopodobnie z około VII wieku. Pierwszą udokumentowaną wzmiankę o Krakowie można znaleźć w aktach kupca Ibrahima ibn Jakuba (ok. 913-po 966) datowanych na 965 rok. Wspomniany jest w nich bogaty gród położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych z otaczającymi je lasami. W okresie poprzedzającym panowanie dynastii Piastów pojawiają się dwie ważne daty mające związek z historią miasta. Otóż pomiędzy rokiem 876 a 879 Wielki Książę Świętopełk I Morawski (840-894) zdobył przyszłą Małopolskę, natomiast po roku 955 brat Wacława I Świętego (907-935) – książę Bolesław I Srogi (?-972) z dynastii Przemyślidów – wprowadził na te tereny panowanie czeskie. W X wieku Kraków został włączony do państwa polskiego, chociaż trudno jest zweryfikować czy wydarzenie to miało miejsce w 990 roku za panowania Mieszka I (pomiędzy 922 a 945-992), czy może w 999 roku podczas rządów Bolesława I Chrobrego (967-1025). Za wiarygodne można uznać natomiast pewne fakty i daty pojawiające się w źródłach historycznych po 1000 roku.

Zamek oraz gmina, które istniały wówczas na Wawelu, zostały wzbogacone ostrokołem i murami z ubijanej ziemi. W X i XI wieku powstały pierwsze budowle murowane (zamek i kościoły romańskie), katedra, bazylika, a także kościół pod wezwaniem świętych męczenników Feliksa i Adaukta, którzy byli ofiarami prześladowań chrześcijan za panowania cesarza rzymskiego Dioklecjana (ok. 244-ok. 316) oraz cesarza Maksymiana (ok. 250-310). Obydwaj męczennicy najprawdopodobniej zostali zamordowani w Rzymie pomiędzy 287 a 303 rokiem. Z kolei w 1000 roku utworzono krakowskie biskupstwo. W 1150 roku przy kościele zamkowym założono szkołę katedralną, która przed powołaniem do życia uniwersytetu była najlepszą placówką edukacyjną. Regalia (korona i berło Bolesława Chrobrego) były przechowywane w skarbcu katedralnym. Szkoła posiadała również bogatą bibliotekę złożoną z dwudziestu ośmiu książek, wśród których była literatura klasyczna wraz z dziełami o tematyce religijnej, jak również komedie Terence’a (ok. 185-159 p.n.e.), elegie Owidiusza (45 p.n.e.-ok. 18 n.e.) oraz monografie historyczne Salustiusza (86-34 p.n.e.). W 1142 roku biskup Robert II (?-1143) konsekrował „drugą” Katedrę Wawelską, która została zbudowana w celu zastąpienia kościoła romańskiego. Z kościoła na Skałce do nowej katedry uroczyście przeniesiono wówczas ciało świętego Stanisława (ok. 1030-1079) oraz relikwie świętego Floriana (?-304).

Legendarny Krak
Według podań był on władcą Polaków
i założycielem Krakowa.
autor: Walery Eljasz-Radzikowski (1840-1905)

Feudalny podział Polski i ciągłe walki pomiędzy książętami regionalnymi nie przerwały jednak gwałtownego rozwoju miasta. W 1138 roku krakowski zamek stał się najważniejszą oficjalną siedzibą władcy i do pewnego stopnia miasto uznawane było za stolicę Polski zgodnie z ostatnią wolą Bolesława III Krzywoustego (1086-1138). Budynki zniszczone podczas najazdu Tatarów w 1241 roku zostały zastąpione nowymi, które zbudowano w stylu gotyckim. Zgodnie z prawem magdeburskim położenie miasta sprawiło, że w 1257 roku nadano mu nowy układ z centralnie zlokalizowanym rynkiem. W XIII wieku Kraków wyposażono w nowy system fortyfikacji, czyli mury obronne, wieże i umocnione bramy miasta. System ten był stopniowo zmieniany poprzez dodawanie nowych elementów oraz unowocześniany w ciągu najbliższych kilku stuleci. 

Dzień 20 stycznia 1320 roku to data pierwszej koronacji, która odbyła się właśnie w Krakowie, a koronę polską z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława (?-1341) przyjął Władysław I Łokietek (ok. 1261-1333). Następne miały miejsce w kolejnych pięciu wiekach. Katedra stała się również miejscem królewskich pochówków. Panowanie Kazimierza III Wielkiego (1310-1370), który uchodził za mecenasa sztuki i nauki, okazało się okresem mającym ogromne znaczenie dla miasta. Król założył też dwa nowe miasta – Kazimierz i Kleparz – które były ściśle związane z Krakowem. Wtedy również zbudowano dwa gotyckie kościoły: franciszkanów i dominikanów. Wybudowano także Kościół Mariacki, zaś na Kazimierzu wzniesiono kościoły Bożego Ciała oraz świętej Katarzyny Aleksandryjskiej. Kontynuowano również renowację katedry na Wawelu, sukiennic, ratusza oraz innych budynków użyteczności publicznej. W 1364 roku Kazimierz Wielki założył Akademię Krakowską, która stała się początkiem późniejszego Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Z kolei spod ręki Wita Stwosza (1448-1533) wyszła rzeźba na sarkofagu króla Kazimierza IV Jagiellończyka (1427-1492) znajdującym się w Katedrze Wawelskiej. W 1386 roku na króla Polski został koronowany Wielki Książę Litwy Władysław II Jagiełło (pomiędzy 1352 a 1362-1434) i dał początek nowej potężnej polskiej dynastii, która panowała w naszym kraju ponad dwieście lat. Kraków stał się stolicą monarchii roztaczającej swoje rządy nad polskimi terytoriami, jak również na rozległych obszarach litewsko-ruskich. Królewski dwór odgrywał ważną rolę we wspieraniu życia artystycznego i kulturalnego. Wybitni humaniści, naukowcy oraz artyści przybywali tu z Włoch, Niemiec i innych krajów. Słynny rzeźbiarz Wit Stwosz pochodzący z Norymbergii przybył do Krakowa w 1477 roku, aby wyrzeźbić ogromny ołtarz w Kościele Mariackim, a zrobił to na prośbę mieszkańców. Po dalszej przebudowie pomiędzy rokiem 1499 a 1536, Wawel był już perłą architektury renesansowej, zaś chlubą stała się Kaplica Zygmuntowska – najpiękniejsze mauzoleum w Polsce. Zamek został też ozdobiony kolekcją arrasów zamówionych z Flandrii. Tak więc z dumą pełnił rolę królewskiej siedziby potężnego kraju i doskonale wpasowywał się w modę swojej epoki. Z kolei z XIII wieku pochodzi pieczęć, na której widać drugą Katedrę Wawelską wybudowaną w stylu romańskim, którą ufundował jeszcze Władysław I Herman (ok. 1043-1102). Pod koniec XVI wieku stolicą Polski została Warszawa. Kraków stracił wtedy na znaczeniu, choć nadal pełnił rolę oficjalnej siedziby przeznaczonej do królewskich koronacji i pochówków.

Panorama Wawelu pod koniec XVI wieku
autorzy: Georg Braun (1542-1622) & Frans Hogenberg (1535-1590)

W XVII wieku husaria była słynną polską kawalerią zaliczaną do autoramentu narodowego. W 1683 roku wojsko pod dowództwem Jana III Sobieskiego (1629-1696) uczestniczyło w odsieczy Wiednia, który był oblegany przez Turków. W połowie XVII wieku czarna śmierć zdziesiątkowała ludność Krakowa. Liczbę zmarłych szacuje się na ponad dwadzieścia tysięcy. Potem szwedzkie wojska zniszczyły i splądrowały Kazimierz i Kleparz, a także przedmieścia i Stare Miasto. Kraków stał się wówczas prowincjonalnym ośrodkiem drobnego handlu i rzemiosła. W tym czasie jedynie Kościół pozostał mecenasem sztuki. Zniszczone kościelne budynki oraz klasztory odbudowano, lecz już w nowym stylu barokowym. Największymi osiągnięciami architektonicznymi w tamtym okresie były kościół pod wezwaniem świętej Anny zaprojektowany przez Tylmana z Gameren (1632-1706) oraz sztukaterie będące dziełem Baltazara Fontany (1661-1733).

W 1702 roku Kraków został ponownie zajęty i zniszczony przez wojska szwedzkie, zaś Wawel uległ spaleniu. Następnie miały miejsce inwazje armii pruskiej i rosyjskiej, co także zakończyło się ogromem zniszczeń. W związku z pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku, południowa część Małopolski została zajęta przez wojska austriackie. W dniu 24 marca 1794 roku rozpoczęło się w Krakowie Powstanie Kościuszkowskie. Potem po klęsce Napoleona I Bonapartego (1769-1821) miasto tymczasowo włączone do Księstwa Warszawskiego otrzymało status „wolnego miasta”. Następnie Kraków znów zaczął się gwałtownie rozwijać. W miejsce rozebranych miejskich murów zostały utworzone Planty (zielony pierścień ziemi otaczający Stare Miasto). Z kolei na obrzeżach miasta zaczęto tworzyć nowe dzielnice. Po klęsce Powstania Listopadowego w 1831 roku, Kraków zachował swoją autonomię jako jedyna nienaruszona część Polski. W 1846 roku miasto ponownie zostało wchłonięte przez monarchię austriacką. Pomimo że kontrolę sprawowali tam Austriacy, to jednak miasto mogło cieszyć się pewną swobodą. W tym czasie Kraków stał się symbolem i centrum polskich tradycji, a także duchową stolicą dla wszystkich części podzielonej Polski. Dynamiczny rozwój charakteryzował również placówki naukowe i kulturalne. Towarzystwo Naukowe Krakowskie stało się początkiem Akademii Nauk. Z kolei w 1818 roku powstała Akademia Sztuk Pięknych, zaś w 1854 roku do życia powołano Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Przysięga Tadeusza Kościuszki (1746-1817) na rynku w Krakowie
Obraz pochodzi z 1797 roku.
autor: Franciszek Smuglewicz (1745-1807)

Zbliżająca się wojna przeciwko Rosji sprawiła, że na sile przybrały ruchy niepodległościowe. W Krakowie mogły działać legalnie niemalże wszystkie partie polityczne, zaś w 1910 roku zostało założone paramilitarne stowarzyszenie Strzelec. W dniu 6 czerwca 1914 roku Pierwsza Kompania „Strzelców” pod dowództwem Józefa Piłsudskiego (1867-1935) wyruszyła z ulicy Oleandry w Krakowie. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Kraków stał się ważnym ośrodkiem administracyjnym i kulturalnym. Gwałtownie zaczął rozwijać się przemysł. Pomimo że druga wojna światowa nie unicestwiła krakowskich zabytków, to jednak zniszczyła miasto w inny sposób. W dniu 6 listopada 1939 roku profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz najwybitniejsi przedstawiciele intelektualnej elity miasta zostali aresztowani i wywiezieni do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Po wojnie Kraków stracił swoją uprzywilejowaną pozycję. Komunistyczne władze chciały, aby kręgi intelektualne zostały zdominowane przez klasę robotniczą. Cel ten miał być osiągnięty przez masę robotników budowlanych, których za wszelką cenę przyciągano do Krakowa. Obecnie Kraków to miasto artystów i naukowców, którzy malują obraz Krakowa liczącego ponad osiemset tysięcy mieszkańców. 

Jak widać z powyższego historia Krakowa jest niezwykle bogata i wiąże się przede wszystkim z monarchami, którzy przez wieki sprawowali władzę w Polsce. W tej sytuacji nie może zabraknąć rozmaitych legend, baśni i przekazów związanych z miastem i podawanych z ust do ust lub zapisywanych w różnego rodzaju dokumentach na przestrzeni minionych stuleci. Dawno, dawno temu opowieści – niekiedy bardzo mroczne i budzące strach – były czymś zupełnie naturalnym w prawie każdym polskim domu. Wieczorami seniorzy rodu zasiadali na honorowym miejscu w otoczeniu rodziny i snuli wszelkiego rodzaju legendy i baśnie, których z ogromnym zainteresowaniem słuchały nie tylko dzieci, ale również ich rodzice. Dziadek czy babcia byli osobami, na których opowieści czekało się niecierpliwie przez cały dzień. Gawędzili tak wiarygodnie, że nie sposób było nie uwierzyć, iż to, o czym opowiadają nie wydarzyło się naprawdę.

Michał Stachowicz –  wybitny krakowski malarz
Szkic pochodzi z 1860 roku.
autor: Wojciech Gerson (1831-1901) na podstawie autoportretu Stachowicza

Legendy i opowieści o Krakowie po raz pierwszy ukazały się na rynku wydawniczym w 1967 roku, natomiast inspiracją do ich spisania stały się dla Bronisława Heyduka (1909-1984) opowieści snute przez jego babcię. Autor książki był nie tylko pisarzem, lecz również malarzem obrazów o tematyce przyrodniczej. Spod jego pióra wyszedł cykl powieści historycznych przedstawiających dzieje Polski w XVII i XVIII wieku. Bronisław Heyduk był absolwentem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zaś na Uniwersytecie Jagiellońskim ukończył historię i historię sztuki. Zadebiutował w 1928 roku artykułem publicystycznym zamieszczonym na łamach Ilustrowanego Kuriera Codziennego.  

Na kartach Legend i opowieści o Krakowie czytelnik spotyka szereg ciekawych postaci historycznych z Bolesławem I Chrobrym i Władysławem I Łokietkiem na czele. Jedna z owych legend głosi bowiem, że każdego roku w Noc Wigilijną w podziemiach Wawelu zbierają się wszyscy pochowani tam królowie i książęta, którzy pod przywództwem Bolesława Chrobrego rozprawiają o losach Polski. Jest także rzecz o budowie Kościoła Mariackiego czy słynnej uczcie u kupca Mikołaja Wierzynka młodszego (?-1368). Nie brak także legend mrocznych z bohaterami, którzy w dramatycznych okolicznościach lub podstępem stracili życie, co sprawiło, że ich dusze przez długi czas nie mogły zaznać spokoju i tułały się po Krakowie w nadziei, że w końcu odnajdą upragniony wieczny spokój. Bardzo ciekawa jest także legenda, której głównymi bohaterami są Anna Jagiellonka (1523-1596) i jej królewski małżonek Stefan Batory (1533-1586). Autor nie zapomniał również o Janie III Sobieskim czy też najbardziej znanym – z punktu widzenia Bronisława Heyduka – krakowskim malarzu Michale Stachowiczu (1768-1825). Jeśli natomiast ktoś pragnie dowiedzieć się, dlaczego krakowskie gołębie są tak bardzo hołubione, to oczywiście musi zajrzeć do książki, gdzie znajdzie odpowiedź na to pytanie. Tych legend jest naprawdę sporo i każda z nich wnosi do książki coś wartościowego. Zapewne nie są to wszystkie opowieści o Krakowie, ale przecież historia miasta jest tak bogata, że nie sposób w jednej publikacji zamieścić wszystkich podań na temat miasta.

Uczta u Mikołaja Wierzynka młodszego 
Obraz pochodzi z 1876 roku.
autor: Bronisław Abramowicz (1837-1912)

Jestem przekonana, że większość starszych czytelników związanych z Krakowem lub interesujących się tym wyjątkowym miastem doskonale zna tę publikację, więc nie trzeba jej specjalnie przybliżać. Natomiast dla osób, które jeszcze się z nią nie spotkały, może to być bardzo ciekawa lektura poniekąd uzupełniająca wiadomości o dawnej stolicy Polski. Oczywiście tekstów tych nie należy traktować w kontekście prawdy historycznej, ponieważ wszelkie legendy mają to do siebie, że ich treść z pokolenia na pokolenie ulega modyfikacjom, a przecież ilu bajarzy, tyle wersji tego samego wydarzenia. Jak widać książka ma już swoje lata, więc obecnie można ją dostać chyba tylko w bibliotekach albo antykwariatach. Dodatkowo Legendy i opowieści o Krakowie uzupełnione są licznymi czarno-białymi fotografiami, które znacząco podnoszą walor publikacji.