Elizabeth Jane Howard – „Saga rodu Cazaletów. Lata goryczy” #3

Wydawnictwo: AMBER

Warszawa 1996

Tytuł oryginału: The Cazalet Chronicle. Confusion

Przekład: Ewa Spirydowicz

Na chwilę obecną to już ostatnie spotkanie z klanem Cazaletów. Być może jeszcze wrócę do tej sagi rodzinnej, jeśli uda mi się zdobyć dwa kolejne jej tomy w oryginale, ponieważ niestety w Polsce nie zostały one wydane. Jak już pisałam w poprzednich postach, mam nadzieję, że jakiś wydawca sięgnie po ten cykl powieściowy i za jakiś czas polscy wielbiciele sag rodzinnych będą mogli cieszyć się nowym przekładem Sagi rodu Cazatelów.

Trzydzieści lat temu, za radą swojego pasierba – Martina Amisa, Elizabeth Jane Howard rozpoczęła cykl czterech powieści o zmieniających się losach rodziny Cazaletów, których akcja w przeważającej mierze rozgrywa się w czasie drugiej wojny światowej. W pierwotnym zamyśle Autorki miała to być czterotomowa saga. Rzadko zdarza się, aby publikacje żyjącego autora można było zaliczyć do klasyki literatury. W tym przypadku tak właśnie się stało. Sagę rodu Cazaletów okrzyknięto klasyką, zaś cztery wspomniane tomy sprzedano w ponad milionie egzemplarzy. Kiedy Elizabeth Jane Howard skończyła dziewięćdziesiąt lat, Sagę rodu Cazaletów zaadaptowano na słuchowisko radiowe w czterdziestu pięciu odcinkach. Ta epicka historia miała zostać opowiedziana przez Penelope Wilton, która wcieliła się w postać Isobel Crawley w Dowton Abbey. Niemniej jednak, Elizabeth Jane Howard zabiera czytelnika w świat, który znacząco różni się od tego, jaki pokazała Julian Fellows w Dowton Abbey. Rodzina Cazaletów to bez wątpienia klasa średnia, natomiast w żadnym wypadku nie klasa wyższa czy wręcz arystokratyczna. Saga rodu Cazaletów ma znacznie więcej wspólnego ze społeczeństwem opisanym przez Johna Galsworthy’a w Sadze rodu Forsyte'ów, lecz nie można porównywać tych dwóch historii, ponieważ Elizabeth Jane Howard nie wzorowała się na żadnych innych powieściach, kreując tylko i wyłącznie swoją własną rodzinną opowieść. Home Place – duży dom w Sussex – gdzie rodzina Cazeltów gromadziła się początkowo jedynie podczas letnich wakacji, a następnie w czasie wojny, to dom, który był własnością dziadków Autorki, a w którym Elizabeth spędziła większość swojego dzieciństwa. Z kolei cudowna powieściowa guwernantka – panna Millament – to nikt inny, jak tylko guwernantka samej Autorki, natomiast trzy kuzynki: Louise, Polly i Clary, to zdaniem Elizabeth Jane Howard, „trzy różne części jej samej”. Postać Edwarda Cazaleta również nie jest przypadkowa. Za wzór posłużył Autorce jej własny ojciec, który był bohaterem wojennym, posiadał firmę zajmującą się handlem drewna, był kobieciarzem, i tak jak Edward, również molestował seksualnie swoją córkę. Natomiast Villy Cazalet to bohaterka posiadająca cechy matki Autorki, która podobnie jak Villy również była tancerką.

W domu Cazaletów zatrudnia się nianie i szoferów, wysyła się synów do szkół, zaś córki wychowuje i kształci w domu. Kobiety są znudzone swoim życiem, a mężczyźni zdumieni zachowaniem własnych żon. Cazaletowie bardzo delikatnie okazują też swój antysemityzm, natomiast nikt nie zauważa, że ubóstwiana ciocia Rachel jest lesbijką. Wyklucza się posiadanie wyższego wykształcenia podobnie jak miało to miejsce w rodzinie Elizabeth Jane Howard, która przez całe życie czuła się niedouczona. W nawiązaniu do Sagi rodu Cazaletów Autorka powiedziała kiedyś: „Chciałam napisać książkę o tym, w jaki sposób angielski styl życia zmienił się w ciągu lat wojny, zwłaszcza jeśli chodzi o kobiety.” Niemniej jednak Elizabeth Jane Howard nie wierzyła do końca, że wszystkie aspekty życia angielskiego społeczeństwa zmieniły się na lepsze. „Nie możemy zakładać, że ówczesnej służbie powodziło się naprawdę źle. Bo tak nie było. Dzisiejsze sprzątaczki czują się bardziej opuszczone, pijąc w samotności kawę w kuchni.”

Małżeńskiego życia Elizabeth Jane Howard nie można było nazwać szczęśliwym, podobnie jak ma to miejsce w przypadku jej powieściowych bohaterów. Autorka w wieku dziewiętnastu lat poślubiła trzydziestodwuletniego Petera Scotta. Nie była w nim zakochana, natomiast w następstwie kilku romansów męża, Elizabeth opuściła i jego, i małą córeczkę, aby napisać swoją pierwszą powieść. The Beautiful Visit (Piękne wakacje – w wolnym tłumaczeniu – przyp. tłum.) została opublikowana w 1950 roku, natomiast w 1962 roku podczas pewnego literackiego festiwalu Elizabeth spotkała Kingsley’a Amisa, rozpoczynając w ten sposób swój kolejny nieszczęśliwy związek.

Elizabeth Jane Howard napisała dziewięć powieści, zanim była gotowa opisać lata swojej młodości. Mówiła: „Do napisania powieści autobiograficznej musisz dojrzeć jak wino.” Penelope Wilton, przygotowując się do opowiadania Sagi rodu Cazaletów na antenie radia, ze zdumieniem odkryła, że została ona opublikowana w latach 90. XX wieku, natomiast nie w latach 40. jak można byłoby sądzić. Zdaniem Aktorki „Elizabeth Jane Howard posiadała wspaniałą zdolność wycofywania fabuły w czasie, jednocześnie w sposób dokładny, wręcz precyzyjny dbając o najdrobniejsze szczegóły. Nawet język, którego użyła, jest adekwatny do lat minionych, czego przykładem jest slang używany przez pannę Millament. Ponadto język jest żywy i świetnie charakteryzuje minioną epokę. Niemniej jednak, to, co najbardziej uderza czytelnika w >>Sadze rodu Cazaletów<<, to perfekcyjna umiejętność rozumienia ludzi z rozmaitych punktów widzenia. Autorka nie ocenia bohaterów pod względem moralnym, pozostawiając wszelki osąd czytelnikowi. Nawet naganne zachowanie Edwarda wobec własnej córki Elizabeth pozostawia wyobraźni czytelnika, a samego bohatera Autorka traktuje z sympatią. Choć Edward jest bohaterem wojennym, to jednak jest też tchórzem moralnym, co wcale nie przeszkadza Louise, żeby móc go kochać jako ojca.”

Odnośnie własnego życia Elizabeth Jane Howard zwykła mawiać: „Nie czuję żadnej goryczy względem czegokolwiek, co mi się przydarzyło. Nie można być dobrym pisarzem, a jednocześnie być pozbawionym empatii. Powieści, w których bohaterowie są raczej demonizowani niż odkrywani, są jednowymiarowe.” Te słowa stanowią przykład tego, co Martin Amis nazywa „przenikliwym rozsądkiem Elizabeth”. Lin Coghlan, która wraz z Sarah Daniels dostosowywała książki do wymogów słuchowiska radiowego, zgadza się z opinią pasierba Autorki. Mówi: „Elizabeth Jane Howard posiadała sądowniczy zmysł, jeśli chodzi o zachowanie ludzi. Ona nigdy nie wyglądała tak, jak gdyby chciała znaleźć łatwe wyjście z sytuacji, i była najlepsza w ujawnianiu tego, co ludzie robią i dlaczego to robią.”

Twierdzono, że dla Elizabeth Jane Howard rok 2013 będzie rokiem dojrzewania. Podczas gdy ludzie będą gotowi przeczytać opowieść o rodzinie Cazaletów, Autorka będzie kończyć piąty tom Sagi, a to oznaczało, że należało spodziewać się więcej „dobrego wina z jej doskonałej piwnicy.” I tak też się stało, ponieważ w 2013 roku opublikowano ostatni-piąty tom powieściowego cyklu.  

Wróćmy zatem na chwilę do Lat goryczy. Tym razem Elizabeth Jane Howard przenosi nas do 1942 roku. Podobnie jak w przypadku Lat czekania, tutaj również pozostajemy w wiejskiej posiadłości Home Place w Sussex. Wojna trwa w najlepsze, choć w Home Place praktycznie jej nie widać. To Londyn jest tym miastem, które najbardziej cierpi z powodu zbrojnego konfliktu. Owszem, mężczyźni uczestniczą w działaniach wojennych, lecz nie mówi się o tym głośno. Hipokryzja i zakłamanie Cazaletów w dalszym ciągu ma się bardzo dobrze. To wszystko oczywiście dla dobra dzieci, żeby się nie martwiły niepotrzebnie, ale przecież najmłodsze pokolenie wcale nie jest takie nieuświadomione. Większość to już praktycznie dorośli ludzie, stojący u progu założenia własnych rodzin, jak na przykład najstarsza latorośl Edwarda Cazaleta – Louise. Dziewczyna przeżywa nie tylko rozterki miłosne, ale także waha się pomiędzy karierą zawodową a założeniem własnej rodziny. Wygląda na to, że będzie musiała poświęcić swoje pragnienie bycia sławną aktorką na rzecz zostania żoną i matką. Jej wybranek to sporo straszy od niej znany portrecista, który nie kryje swoich bliskich związków z matką. A ta z kolei bacznie przygląda się Louise i robi wszystko, aby ją sobie podporządkować.

Jak już wspomniałam wyżej, akcja Lat goryczy rozpoczyna się w 1942 roku. Dla Anglii i Europy jest to kolejny rok wojny, natomiast dla Cazaletów jest to czas, kiedy muszą uporać się ze śmiercią jednego z członków rodziny. Najbardziej fakt ten przeżywają dzieci, natomiast dorośli jak zwykle starają się o niczym nie mówić. Bardzo wyraźnie widać tutaj znamiona wiktoriańskiego wychowania. Niby coś wydaje się być oczywiste, a jednak niemalże wszyscy zachowują się tak, jak gdyby tego nie było. Bardzo często dorastające dzieci, które niedługo wkroczą w prawdziwą dorosłość, składają same sobie przyrzeczenie, że nigdy nie będą zachowywać się tak, jak robią to ich dziadkowie i rodzice.

Już w tomie drugim na pierwszy plan wysuwał się nie tylko klan Cazaletów, ale także rodzina niejakich państwa Castle. Jessica Castle jest spokrewniona z Villy, która jest żoną Edwarda. To siostra pani Cazalet, która również ma na sumieniu to i owo. Rywalizacja pomiędzy siostrami, która zaczęła się jeszcze w dzieciństwie, trwa nadal, czego jesteśmy świadkami niemalże przez cały tom trzeci. Oczywiście państwo Castle zachowują się niekiedy identycznie jak Cazaletowie. W ich wzajemnych relacjach nie brak hipokryzji, natomiast uczciwość wobec siebie nawzajem też wydaje się być im obca.

Niektórzy z członków rodziny wciąż czekają na tych, którzy najprawdopodobniej już nigdy nie wrócą z wojny. Clary nadal pisze pamiętnik, który ma nadzieję przekazać kiedyś ojcu. Opuszczone kobiety nawiązują romanse. Zaniedbywani przez żony mężczyźni szukają zaspokojenia swoich potrzeb w łóżkach innych kobiet. To wszystko dzieje się na tle działań wojennych i bomb zrzucanych na Londyn. Nie wiadomo jak los Cazaletów potoczy się dalej. Kogo jeszcze przyjdzie im stracić, a kogo zyskać? Jedno jest pewne. Wojna powoli dobiega końca. Wieść o samobójstwie Adolfa Hitlera i kapitulacji Niemiec przynosi spokój. Spokój lecz nie radość, jak można byłoby się spodziewać. Tak długo czekano na dzień zwycięstwa, a kiedy już nadszedł, traktowany jest dość obojętnie. Bo choć skończyła się wojna, to nie skończyły się problemy moralne. Można przypuszczać, że dopiero teraz nadejdzie czas, kiedy trzeba będzie rozliczyć się nie tylko z tymi, których w jakiś sposób się skrzywdziło i zraniło. Trzeba będzie stawić czoło przede wszystkim własnemu sumieniu. A to z pewnością nie będzie już takie łatwe.