Maciej Jastrzębski – „Matrioszka Rosja i Jastrząb”

Książkę przeczytałam dzięki uprzejmości Wydawnictwa. Dziękuję!

Wydawnictwo: HELION/EDITIO

Gliwice 2013

Rosja to kraj wielonarodowościowy i wielokulturowy. To też kraj, którego nie można do końca zrozumieć ze względu na swoistą różnorodność. Niektórzy mówią nawet, że jej mieszkańców charakteryzują swego rodzaju sprzeczności. Z jednej strony będą współczuć i pomagać, jeśli zajdzie taka potrzeba, a z drugiej doprowadzą do łez i przyprawią o ból i cierpienie. Dlatego też naszych północno-wschodnich sąsiadów należy odkrywać powoli, lecz nie można mieć gwarancji, że któregoś dnia poznamy ich prawdziwą twarz. Nikomu nie trzeba przypominać, że Polskę i Rosję łączy wiele, ale jednocześnie sporo dzieli. Od wieków wzajemne relacje pomiędzy obydwoma krajami nie są najlepsze i nic nie wskazuje na to, aby ta kwestia uległa zmianie, ponieważ wciąż pojawiają się nowe rysy. Dzieli nas głównie dramatyczna i bolesna historia, o której nie można zapomnieć. Przypuszczam, że będą musiały minąć pokolenia, aby można było przejść do porządku dziennego nad tym, co spotkało Polaków z ręki Rosjan.

Zapewne Rosjanie będą mogli powiedzieć o nas dokładnie to samo, bo w historii swojego kraju odnajdą wydarzenia, w których braliśmy udział, a które przysporzyły Rosji cierpień. Aby o tym wszystkim zapomnieć i wybaczyć trzeba najpierw wyjaśnić sobie wszelkie nieporozumienia i przyznać się do popełnionych błędów zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie. Należałoby zatem odrzucić kłamstwa historyczne i przestać wybielać to, co z pewnością białe nie jest. Dlatego też wiele zależy od polityków, bo to oni w głównej mierze kształtują obraz Polski i Rosji. Wbrew pozorom polityka wywiera naprawdę ogromny wpływ na obywateli danego kraju. To polityka kształtuje ich umysły i pozwala wierzyć w rzeczy, które wielokrotnie mijają się z prawdą.

Rosja widziana oczami Macieja Jastrzębskiego – zagranicznego korespondenta Polskiego Radia – wydaje się dość przyjaznym krajem, choć wiele należałoby w niej zmienić, głównie jeśli chodzi o politykę. Rosja to nie liberalna Europa, gdzie każdy może czuć się swobodnie bez strachu, że jego prawa zostaną złamane. Autor w swojej książce skupia uwagę na wielu kwestiach dotyczących Federacji Rosyjskiej. Czytelnik odnajdzie w reportażu sporo polityki, historii, ale także życia zwykłych ludzi, z którymi Maciej Jastrzębski zdążył się zaprzyjaźnić podczas swojego pobytu w tym kraju, jak na przykład z Borysem Anatolijewiczem. Tak więc poznajemy nie tylko czołowych rosyjskich polityków, ale również oligarchów, którzy odgrywają bądź odgrywali w Rosji ważną rolę dopóki nie zapragnęli samodzielności i nie wystąpili przeciwko władzy, co oczywiście nie skończyło się dla nich najlepiej. W Rosji naprawdę trzeba uważać, aby nie narazić się rządzącym. Kara za „wychylanie się” może być naprawdę sroga i zaważyć na całym dalszym życiu delikwenta i jego rodziny.

Plac Czerwony – w tle Mauzoleum Lenina

Podobnie rzecz ma się w przypadku zwykłych ludzi. To, co najbardziej boli statystycznego Rosjanina, to łamanie praw człowieka. Poza tym – tak jak w każdym kraju – są biedni i bogaci. Te różnice widać bardzo wyraźnie, zwłaszcza wtedy, gdy naprzeciwko siebie postawimy poszczególne dzielnice Moskwy. Polakom Rosja kojarzy się przede wszystkim ze Związkiem Radzieckim, od którego przez kilkadziesiąt lat byliśmy uzależnieni i musieliśmy tańczyć tak, jak akurat zagrał nam ten czy inny radziecki przywódca. Czasy komunizmu nie są zbyt odległe, dlatego też trudno jest o nich zapomnieć na zawołanie, zważywszy że wciąż żyją ludzie, którzy na własnej skórze przeżyli jego dramat.

Niemniej współczesna Rosja to nie Związek Radziecki, choć są i tacy, którzy z sentymentem wspominają Włodzimierza Lenina (1870-1924) czy Józefa Stalina (1878-1953). Dzisiejsi Rosjanie są chłonni świata. Pragną zdobywać wykształcenie, mieć dobrą pracę i równie dobrze zarabiać, podróżować i doświadczać tego wszystkiego, co ma im do zaoferowania zachodni świat. Odniosłam wrażenie, że dla niektórych Rosjan to właśnie Polska jest takim „oknem na Zachód”. To od nas uczą się tego, że można żyć inaczej. Ich przyjazne uczucia wobec naszego kraju objawiają się głównie tym, że z zainteresowaniem czytają książki polskich autorów, słuchają utworów Fryderyka Chopina (1810-1849), zachwalają polską kuchnię, a nasza kultura generalnie staje się dla nich wzorem, z którego chętnie czerpią. Ale nie wszystko wygląda tak kolorowo. 

Maciej Jastrzębski pokazuje także tę drugą stronę rosyjsko-polskich relacji. Chodzi tutaj głównie o to, w jaki sposób Rosjanie postrzegają Polaków i na odwrót. Niestety, na tym polu nie zawsze jest tak, jak być powinno, aby móc zachować przyjazne stosunki. Są bowiem tacy, którzy chcieliby, żeby Polacy wręcz przepraszali ich za to, że w pewnym momencie poderwali się do walki, powstała Solidarność, a my staliśmy się wolnym i niezależnym krajem, wydostając się spod buta Związku Radzieckiego. Niektórzy Rosjanie chcieliby za wszelką cenę zamieść historię pod dywan i najlepiej byłoby, gdyby nikt już do niej nie wracał, a niestety „mali Polaczkowie” wciąż to robią, co Rosjan bardzo denerwuje. Bo zdaniem niektórych Polacy tylko narzekają, wypominają ciemne strony historii, jak: zabory, inwazję sowiecką w dniu 17 września 1939 roku, wywózkę na Syberię, Katyń i jeszcze wiele innych wydarzeń, o których oni nie chcą pamiętać. Nie rozumieją, dlaczego Polacy zapominają o tym, że z rąk hitlerowców wyzwalała ich Armia Czerwona. Tylko że ta sama Armia Czerwona najpierw nas zaatakowała, a potem pozwoliła na to, aby powstańcy warszawscy wykrwawili się na śmierć. No cóż, wydaje mi się, że taki pogląd jest efektem fałszowania historii przez dziesiątki lat i wmawiania ludziom, że prawda wyglądała zupełnie inaczej. Nawet jeśli ktoś znał fakty, to pod karą obowiązywał go zakaz mówienia o nich. Zresztą bardzo podobnie sytuacja przedstawiała się w komunistycznej Polsce. U nas również nie wolno było głośno mówić o wielu rzeczach, które w jakiś sposób niechlubnie łączyły się z polityką Związku Radzieckiego. Jedno jest pewne: takie przepychanki słowne do niczego dobrego nie doprowadzą i jeśli obydwie strony chcą żyć ze sobą w zgodzie, to trzeba przestać obrażać siebie nawzajem.

Moskwa w XVII wieku
Obraz został namalowany w 1922 roku.
autor: Apollinarij Wasniecow (1856-1933)

Myślę, że intencją Macieja Jastrzębskiego było napisanie książki, która pozwoliłaby Polakom spojrzeć na Rosję w innym świetle. Autorowi po części na pewno się to udało. Matrioszka Rosja i Jastrząb to jeden z wielu kroków, jakie należy podjąć, aby móc naprawić to, co zniszczyła przeszłość i nierzadko psuje teraźniejszość. Pewne jest natomiast, że nie można przejść obojętnie obok kraju, z którym od wieków dzieli się granicę. Książka jest doskonałą lekturą dla tych, którzy nie znają Rosji, ale także dla tych, którzy chcieliby pogłębić swoją wiedzę o tym kraju. Czytelnik odnajdzie w lekturze szereg ciekawostek, o których media milczały. Omówione są też wydarzenia, o których swego czasu było bardzo głośno. Nie zawsze informacje na ich temat przysparzały Rosji chwały. Często sprawiały, że świat zachodni krytykował poczynania rosyjskich władz.

Jak już wspomniałam wyżej, Maciej Jastrzębski kreuje obraz Rosji, którą można polubić. Przypuszczam, że książka Matrioszka Rosja i Jastrząb została napisana właśnie w takim klimacie, dlatego iż sam Autor dobrze czuje się w państwie, w którym przyszło mu pracować, natomiast przy pomocy tej publikacji pragnie zaszczepić w swoich rodakach chęć do zmiany sposobu postrzegania Rosji i jej mieszkańców. Czy tak się stanie? Czas pokaże.

********

Historia Rosji w pigułce

(dla zainteresowanych)

Ruryk 
autor: Hermanus W. Koekkoek (1815-1882)

W pierwszym tysiącleciu teren południowej Rosji zamieszkiwany był przez nomadyczne plemiona praindoeuropejskie. Podczas swoich wędrówek na południe i zachód zakładały one nowe osady, dając w ten sposób początek ludom europejskim takim, jak: Bałtowie, Grecy czy Słowianie. Jeśli chodzi o Słowian, to trzeba pamiętać, że osiedlili się oni w dorzeczu Dniepru w V wieku naszej ery. Niemniej początki państwa ruskiego sięgają IX wieku, kiedy rozproszone plemiona ugrofińskie i wschodniosłowiańskie zostały zjednoczone pod rządami Ruryka (?-879) i Olega Mądrego (ok. 845-912). I tak oto powstała dynastia Rurykowiczów, która swoje rządy sprawowała do końca XVI wieku. W 882 roku Oleg Mądry wyprawił się na Kijów, a ze zjednoczonych ziem powstała Ruś Kijowska. Z kolei w połowie X wieku dzięki sprawnym rządom księżna Olga Kijowska (ok. 927-969) dokonała centralizacji władzy monarszej. Kolejni władcy doprowadzili do poszerzenia wpływów ruskich i dotarli na teren Bałkanów oraz Krym. W 988 roku Ruś Kijowska przyjęła chrzest, co spowodowało, że wstąpiła w krąg państw cywilizowanych.

W XI wieku Ruś Kijowska narażona była na liczne wstrząsy i konflikty na tle politycznym. W konsekwencji walk pomiędzy poszczególnymi książętami państwo podzielono na dzielnice. To swoiste rozbicie polityczne jeszcze bardziej spotęgowało się w XII wieku. Z kolei w wieku XIII doszło do najazdu Tatarów na ziemie ruskie. W 1223 roku po przegranej bitwie nad rzeką Kałką praktycznie całe terytorium znalazło się pod władzą nieprzyjaciela. Ziemie zachodnie Rusi Kijowskiej coraz bardziej stawały się uzależnione od Litwy, co sprawiło, że w pierwszej połowie XIV wieku Kijowszczyzna stała się częścią Litwy. W 1325 roku stolicę Wszechrusi przeniesiono z Włodzimierza nad rzeką Klaźmą do Moskwy. Od tego momentu coraz większy prestiż zdobywało Księstwo Moskiewskie. W 1380 roku Tatarzy ponieśli klęskę w bitwie na Kulikowym Polu. Niemniej pomimo osłabienia mongolskich wpływów, ruskie księstwa wciąż pozostawały w rozproszeniu, a ich wewnętrzne zjednoczeniowe zamiary osłabiane były przez Wielkie Księstwo Litewskie, które uzależniało od siebie zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej. 

Pojedynek tatarskiego harcownika Czełubeja z Aleksandrem Pierieswietiem (?-1380)
podczas bitwy na Kulikowym Polu 

W roku 1478 doszło jednak do zjednoczenia ziem ruskich, a stało się to pod rządami wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego (1440-1505), który otrzymał również tytuł cara Wszechrusi. Za jego panowania definitywnie pokonano Tatarów oraz dokonano przyłączenia nowych ziem, jak na przykład Nowogrodu Wielkiego. Znaczenie państwa wzrosło jeszcze bardziej po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego, które nastąpiło w 1453 roku. Wtedy to Iwan III Srogi uznał samego siebie kontynuatorem tradycji bizantyjskiej, poślubił Zofię Paleolog (ok. 1456-1503), a jako herb przyjął znak Cesarstwa Zachodniorzymskiego, którym był dwugłowy orzeł. W 1547 roku na tronie zasiadł car Iwan IV Groźny (1530-1584), który przeprowadził szereg reform, w tym ograniczył władzę szlachty i bojarów, powołał armię, jak również ujednolicił i unormował prawo. Niemniej jego polityka była niezwykle krwawa, brutalna i bezkompromisowa, co w efekcie doprowadziło do osłabienia państwa.

Na początku XVII wieku rozpoczęła się natomiast wojna domowa, która do historii przeszła pod nazwą Wielka Smuta. W związku z tym w latach 1605-1613 w Rosji zapanowało bezkrólewie. W tym czasie próbowano jednak osadzić na tronie Dymitra I Samozwańca (ok. 1581-1606), który twierdził, że jest synem Iwana IV Groźnego. W końcu powstrzymano liczne najazdy na Moskwę, natomiast w 1613 roku władzę objął Michał I Fiodorowicz z dynastii Romanowów (1596-1645). W drugiej połowie XVII wieku państwem zaczęły wstrząsać liczne powstania będące skutkiem niezadowolenia zwykłych obywateli. Pomimo tych zawirowań carowie nie zrezygnowali z prowadzenia polityki podbojów. W latach 1654-1667 trwała przecież wojną z Polską, a w jej efekcie Rosja zdobyła część Ukrainy. Dynastia Romanowów przyczyniła się w znaczący sposób do osłabienia pozycji Szwedów. Było to podczas wojny północnej, która miała miejsce w latach 1700-1721. Fakt ten sprawił, że wpływy Rosji uległy poważnemu wzmocnieniu.

Car Piotr I Wielki 
Portret powstał w 1710 roku.
autor: Jean-Marc Nattier (1685-1766)

Car Piotr I Wielki (1672-1725) zasiadł na rosyjskim tronie w 1682 roku. Podczas swojego panowania przeprowadził szereg reform, natomiast okres jego rządów dał początek Imperium Rosyjskiemu. Car podróżował po całej Europie, aby poznać kulturę oraz sposoby sprawowania rządów w państwach, które wówczas uważano za rozwinięte. W oparciu o własne obserwacje Piotr I Wielki reformował Rosję, dzięki czemu zredukował różnice dotyczące rozwoju cywilizacyjnego zaistniałe pomiędzy Wschodem a Zachodem. To on wdrożył nowy alfabet oraz kalendarz. Wprowadził zmiany administracyjne, jak również zreformował armię. Wspierał gospodarkę, troszczył się o rozwój przemysłu i handlu, założył także sieć szkół elementarnych i Rosyjską Akademię Nauk w Petersburgu. Było to w roku 1724, zaś jej oficjalnego otwarcia dokonano rok później. 

Lata 1762-1796 to czas panowania carycy Katarzyny II Wielkiej (1729-1796), której domeną było przede wszystkim prowadzenie dość agresywnej polityki zagranicznej. Za czasów carycy Katarzyny II Rosja walczyła z Turkami, dzięki czemu uzyskała dostęp do Morza Czarnego. Prócz tego, władczyni włączyła do cesarstwa wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Z kolei car Aleksander I Romanow (1777-1825) podbił w roku 1801 tereny Gruzji. W 1809 roku zawładnął Finlandią, zaś w 1812 roku pogrążył armię Napoleona I Bonapartego (1769-1821). Niemniej hegemonistyczną pozycję Rosji w Europie wzmocniły uchwały kongresu wiedeńskiego trwającego od września 1814 roku do 9 czerwca roku 1815. Postanowienia terytorialne i dyplomatyczne zawarte w dokumencie nie zostały naruszone aż do wybuchu wojny krymskiej, która miała miejsce w latach 1853-1856. Z kolei na skutek sporów pomiędzy Francją a Prusami (1870-1871) Rosjanie uzyskali panowanie na Morzu Czarnym. Kilka lat później Rosja rozpoczęła wojnę z Imperium Osmańskim.

Wiek XX rozpoczął się dla Rosji wojną z Japonią. Konflikt miał miejsce w latach 1904-1905 i chodziło o uzyskanie wpływów w Korei i Mandżurii. W 1905 roku wybuchła rewolucja, która spowodowana była tym, że ludność domagała się przyznania podstawowych swobód obywatelskich, czyli wolności słowa, swobodnego wypowiadania się na łamach prasy, prawa do zrzeszania sie i organizowania zgromadzeń. W 1914 roku Rosja udzieliła natomiast swojego poparcia Serbom, którzy tkwili wówczas w konflikcie z Austro-Węgrami. W konsekwencji wydarzenie to doprowadziło do wybuchu pierwszej wojny światowej, zwanej Wielką Wojną (1914-1918). Odniesione porażki spowodowały pogłębienie się istniejącego już kryzysu w Rosji, która utraciła swoje wpływy, na przykład na terenach dawnej Rzeczypospolitej, na Litwie, Ukrainie i w Finlandii. W 1917 roku doszło natomiast do wybuchu Rewolucji Lutowej. Obalono cara Mikołaja II Aleksandrowicza Romanowa (1868-1918), zaś władza dostała się w ręce Rządu Tymczasowego.

Rząd Tymczasowy premiera Gieorgija Lwowa (1861-1925) 
Marzec 1917; Pałac Maryjski

W tym samym roku władzę w Rosji przejęli bolszewicy, a stało się to w momencie wybuchu Wielkiej Rewolucji Październikowej, którą sami zapoczątkowali. W 1922 roku powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w którego składzie znalazły się rosyjskie gubernie oraz Białoruś i Ukraina. Dwa lata później władzę w państwie objął Józef Stalin (1878-1953), który wprowadził w kraju dyktaturę, a jego polityka opierała się na krwawych represjach. W dniu 17 września 1939 roku Związek Sowiecki napadł na Polskę, natomiast w 1941 roku Trzecia Rzesza wypowiedziała wojnę ZSRR. Pomimo zwycięstwa w bitwie pod Stalingradem (1942-1943; obecnie Wołgograd), a potem zdobycia Berlina (1945) państwowa gospodarka i tak została zrujnowana.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Związek Radziecki poważnie zyskał na znaczeniu w Europie Środkowo-Wschodniej. W 1955 roku zapoczątkował powstanie Układu Warszawskiego, który zrzeszał wszystkie państwa uzależnione od jego polityki. I tak oto rozpoczęła się rywalizacja o polityczne wpływy ze Stanami Zjednoczonymi, co w efekcie doprowadziło do tak zwanej zimnej wojny, czyli konfliktu opierającego się na rozwoju wojennych technik i wyścigu zbrojeń, jak również na zdobyciu kosmosu. W 1985 roku generalnym sekretarzem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) został Michaił Gorbaczow. Polityczne działania Gorbaczowa ostatecznie doprowadziły do rozpadu Związku Radzieckiego. W roku 1991 podpisano zatem układ białowieski, na którego mocy ZSRR definitywnie przestał istnieć, natomiast z części byłych republik radzieckich zostały utworzone niepodległe państwa. 

W latach 90. XX wieku często dochodziło do konfliktów Federacji Rosyjskiej z Czeczenią, czego skutkiem były dwie wojny: pierwsza w latach 1994-1996, a druga w 1999 roku. Pomimo że sytuację opanowano, to jednak od czasu do czasu nadal dochodzi do incydentów, w których giną ludzie, czego przykładem są: atak na moskiewski teatr na Dubrowce w październiku w 2002 roku oraz atak terrorystyczny na szkołę w Biesłanie (Osetia Północna) we wrześniu 2004 roku. W 2000 roku po raz pierwszy wybory prezydenckie w Rosji wygrał Władimir Putin, który zastąpił na tym stanowisku Borysa Jelcyna (1931-2007). Od samego początku swojej prezydentury Władimir Putin stara się odbudować rosyjską potęgę. Przez cztery lata (2008-2012) prezydentem Federacji Rosyjskiej był Dmitrij Miedwiediew, którego polityczne działania nie odbiegały od tych preferowanych przez Putina. Pomimo rozmaitych problemów – czy to politycznych, czy gospodarczych – Rosja wciąż stara się być jednym z najbardziej wpływowych państw na świecie.