Średniowiecze – epoka (nie) tylko literacka

Średniowiecze to epoka, która zarówno w dziejach literatury, jak i historii jest mi chyba najbliższa. W Europie rozpoczęło się w 476 roku naszej ery, a zapoczątkował je upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego. Koniec epoki w dziejach Europy przypadł na koniec wieku XV i miał związek z takimi wydarzeniami jak: wynalezienie druku (1450 rok), upadek Konstantynopola (1453 rok) oraz odkrycie Ameryki (1492 rok). Do Polski średniowiecze dotarło w połowie X wieku (963 rok; pierwsza wzmianka o państwie Mieszka I) i trwało do końca XV wieku.

Średniowieczny skryba

Historia dzieli średniowiecze na trzy okresy, czyli wczesne (V-X wiek), rozkwit (XI-XIII wiek; czasy wypraw krzyżowych) oraz schyłek (XIV-XV wiek). W średniowieczu ogromną rolę odegrał przede wszystkim Kościół, który:

— tworzył kulturę duchową i materialną;

— był jedną z głównych potęg politycznych i dążył do utrzymania supremacji, tj. zwierzchnictwa w całym ówczesnym świecie;

— zapoczątkował rozwój oświaty i literatury;

— głosił, że jedynym celem człowieka na ziemi jest troska o zbawienie duszy i propagował życie w ascezie;

— uznawał, że najważniejsza nauka to scholastyka i teologia;

— krępował swobodny rozwój nauk teocentrycznym systemem dydaktycznym;

— negował cały dorobek antyku, uznając, że jest on pogański.

W średniowiecznej filozofii zasadniczą rolę odegrały trzy kierunki, czyli augustynizm, tomizm i franciszkanizm. Pierwszy z nich został stworzony przez jednego z Ojców Kościoła, św. Augustyna. Jego nauka ujmowała pozycję człowieka jako sytuację dramatyczną, ponieważ człowiek jako byt pośredni pomiędzy zwierzętami a aniołami znajduje się wciąż w pewnym wewnętrznym konflikcie. Z kolei tomizm to nauka głoszona przez św. Tomasza z Akwinu. Podobnie jak Augustyn zajmował się on sytuacją człowieka, lecz w jego poglądach nie przedstawiała się ona dramatycznie, ale harmonijnie. Miejsce, które zajmuje człowiek jest celowe i właściwe, gdyż może on świadomie dążyć do wyniesienia się na wyższy szczebel, czyli na tak zwaną „drabinę bytów”. Jest to więc dla człowieka szansa i od niego zależy czy z niej skorzysta. Ostatnim, trzecim, kierunkiem jest franciszkanizm wywodzący się z myśli i czynów św. Franciszka z Asyżu. Jego istotę stanowi wszechogarniająca miłość do człowieka i przyrody, życie w ubóstwie oraz zgoda, na to, co przynosi los.

Literatura okresu średniowiecza rozwijała się w dwóch kręgach, tj. w kręgu kościelnym i dworskim. Twórcami literatury kościelnej byli przede wszystkim duchowni posługujący się językiem łacińskim. Wśród podstawowych cech tego rodzaju literatury wymienia się:

  

— alegoryzm, czyli skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć;

— charakter moralizatorski oraz dydaktyczny;

— przewagę treści religijnych.

Podstawowe gatunki literackie, które powstały w kręgu kościelnym to:

— żywoty świętych (hagiografia) będące działem piśmiennictwa i obejmujące fakty i legendy z życia świętych oraz męczenników;

— utwory apokryficzne, czyli takie o tematyce biblijnej, opowiadające najczęściej o życiu Świętej Rodziny, natomiast ze względu na przewagę fikcji literackiej utwory te nie są zaliczane do kanonu biblijnego;

— pieśni religijne, głównie hymny;

— kroniki, czyli chronologiczny zapis wydarzeń z życia Kościoła i państwa.

NetPress Digital (2008)

Ideał ascety w Legendzie o św. Aleksym

Legenda o św. Aleksym to utwór anonimowy, który powstał prawdopodobnie na przełomie V i VI wieku na Bliskim Wschodzie. W X wieku utwór przywędrował do Europy, gdzie św. Aleksy otoczony był wielkim kultem. Polski przekład legendy datuje się na połowę XV wieku. Święty Aleksy pochodził z bogatej rodziny książęcej. Wyróżniał się przede wszystkim zasadami chrześcijańskimi, które przejął od swoich rodziców. Tak więc zgodnie z ich wolą pewnego dnia poślubił córkę cesarza. Jednak związek ten nie okazał się być dla niego szczęśliwy. Już w noc poślubną Aleksy porzucił swoją małżonkę, zabrał ze sobą bogactwa i odpłynął okrętem w podróż. Podczas owej podróży rozdał swoje bogactwo żebrakom, a sam rozpoczął żebracze życie. W ten oto sposób Aleksy podjął ascetyczny tryb życia, w imię Boga wyrzekając się wszelkich dóbr doczesnych. Po licznych przygodach i cudach, jakie miały miejsce podczas jego podróży, Aleksy znów trafił pod bramy domu rodzinnego. Jednak jako żebrak nie został rozpoznany przez rodzinę. Siedział więc w nieczystościach i żywił się odpadkami z ojcowskiego stołu. Takie umartwianie i narażanie się na ciągłe upokarzanie przez innych trwało przez wiele lat. W końcu Aleksy umarł, lecz przed śmiercią zdążył jeszcze spisać dzieje swojego życia. Po jego odejściu miały miejsce liczne cuda, a do jego ziemskich szczątek pielgrzymowali ludzie.

Asceza św. Aleksego polegała przede wszystkim na tym, iż wyrzekł się on wszystkiego, co miał na ziemi: żony, godności, chwały, rozgłosu, własnego kraju i miasta, rodziny oraz osobistego szczęścia. Jego cierpienie było pasmem wyrzeczeń, aby tym samym otworzyć sobie drogę do Nieba i doświadczyć zbawienia. Jednak z drugiej strony można przyjąć, że postępowanie Aleksego było negatywne wobec innych ludzi, ponieważ cechował je egoizm i myślenie jedynie o sobie. Tak naprawdę była to jego własna droga do osiągnięcia zbawienia.

 Słownik pojęć kultury i filozofii Średniowiecza:

Teocentryzm (z gr. theos – bóg) to pogląd sprowadzający całokształt ludzkich spraw do Boga jako jedynej i najwyższej wartości. Celom pozaziemskim podporządkowano wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka.

Asceza to dobrowolne i metodyczne ograniczanie własnych potrzeb życiowych, surowy tryb życia, umartwianie duszy i ciała; postawę ascezy Kościół propagował jako niezawodny środek uzyskania zbawienia.

Herezja to pogląd religijny sprzeczny z dogmatami religii panującej, odstępstwo od poglądów powszechnie przyjętych.

Scholastyka to główny kierunek filozofii średniowiecznej dążący do rozumowego udowodnienia słuszności dogmatów religijnych; jako podstawowej metody scholastycy używali logiki wypracowanej przez Arystotelesa.