Wojna trzech Henryków – wewnętrzny konflikt we Francji

 


Wojna trzech Henryków (1587–1589) stanowi jeden z najbardziej złożonych i krwawych rozdziałów w dziejach Francji, stanowiąc kluczowy, późny etap w szerokiej panoramie wojen religijnych. Nie była jedynie dynastycznym sporem, lecz głębokim wewnętrznym kryzysem, który obnażył zakorzenione podziały religijne, polityczne i społeczne rozrywające państwo francuskie. U jego rdzenia znajdowało się starcie trzech potężnych postaci ¾ króla Henryka III Walezjusza, Henryka, księcia Gwizjusza, oraz Henryka z Nawarry ¾ z których każdy rościł sobie prawo do władzy, legitymacji i ducha Francji. Wojna ta stała się kulminacją wieloletnich konfliktów, wystawiając na próbę fundamenty królewskiej władzy, tolerancji religijnej i jedności narodowej. W efekcie nie tylko przekształciła krajobraz polityczny, lecz także mimowolnie utorowała drogę nowej monarchii pod rządami Henryka IV, przeobrażając Francję z państwa definiowanego religijnie w państwo, które zaczęło przedkładać pragmatyczną stabilność i zasadę raison d'état.

Trzech Henryków: król Henryk III Walezjusz (po lewej u góry),
Henryk, książę Gwizjusz (po lewej na dole) i Henryk IV z Nawarry. 

Podział religijny ¾ przepaść otwarta dekady wcześniej wraz z rozwojem protestantyzmu ¾ stanowił fundament, na którym rozgrywała się wojna trzech Henryków. Od chwili rozprzestrzenienia się kalwinizmu w połowie XVI wieku Francja pogrążona była w brutalnej, przerywanej wojnie domowej pomiędzy katolicką większością a hugenotami (francuskimi protestantami). Do roku 1587 konflikt ten uległ intensyfikacji, podsycany przez zradykalizowaną Ligę Katolicką, kierowaną przez niezwykle popularny ród Gwizjuszy, domagający się całkowitej eliminacji protestantyzmu oraz wykluczenia jakiegokolwiek protestanta z francuskiego tronu. Potęga Ligi wynikała nie tylko z patronatu arystokratycznego, lecz także z szerokiego poparcia społecznego, szczególnie w Paryżu i innych ośrodkach miejskich, gdzie religijna gorliwość często przeradzała się w gwałtowny sekciarski fanatyzm. Ich wizja Francji była jednoznacznie katolicka, odzwierciedlająca zapał kontrreformacyjny ogarniający wówczas Europę. Z kolei hugenoci, prowadzeni przez Henryka z Nawarry, walczyli o przetrwanie, domagając się uznania i ochrony swojej wiary ¾ praw, które były im przyznawane i odbierane na mocy kolejnych edyktów, z których żaden nie okazał się trwały. Nawarra, jako prawowity następca tronu zgodnie z prawem salickim, stał się symbolem zarówno wolności religijnej dla protestantów, jak i egzystencjalnym zagrożeniem dla katolickiej wizji monarchii forsowanej przez Ligę.

 
Uwięziony pomiędzy dwiema nieustępliwymi siłami znalazł się król Henryk III, ostatni monarcha z dynastii Walezjuszy. Choć formalnie katolik, kierował się przede wszystkim troską o zachowanie autorytetu Korony i jedności narodowej. Pragmatyczne podejście skłaniało go do prowadzenia polityki tolerancji religijnej, jednak w sposób niespójny i niekonsekwentny. Jego próby nawigowania po zdradliwych wodach frakcyjnych sporów były wielokrotnie podważane przez determinację Ligi, zwłaszcza po śmierci jego bezdzietnego brata, Franciszka, księcia Andegawenii, w 1584 roku. Wydarzenie to wysunęło protestanckiego Henryka z Nawarry na czoło sukcesji. Liga, wspierana przez potężnych katolickich możnych oraz znaczną część Kościoła, uznała możliwość jego wstąpienia na tron za bluźnierstwo ¾ świętokradztwo wobec „najbardziej chrześcijańskiego królestwa”. Wymuszony na królu Traktat z Nemours z 1585 roku unieważnił wszystkie wcześniejsze edykty pokojowe i faktycznie zdelegalizował protestantyzm, rozpoczynając etap konfliktu znany jako wojna trzech Henryków. Choć akt ten wydawał się triumfem Ligi, jednocześnie pozbawił Henryka III wsparcia hugenotów i ukazał go jako monarchę podporządkowanego zbyt potężnej frakcji, co dodatkowo podkopało jego autorytet. Podział religijny nie był więc jedynie teologiczną różnicą zdań, lecz fundamentalnym pytaniem o polityczną tożsamość, narodową lojalność i samą naturę francuskiego królowania. Popychał konflikt naprzód, zmuszając protagonistów do opowiedzenia się za określoną wizją wyznaniową Francji, a Henryka III ¾ do desperackiego poszukiwania kompromisu, który coraz bardziej wymykał się z rąk.

 
Wojna trzech Henryków była jednak nie tylko starciem religijnym, lecz także kryzysem sukcesji dynastycznej i erozji królewskiej władzy. Henryk III nie miał potomka, a zgodnie z prawem salickim korona miała przejść na jego dalekiego kuzyna, Henryka z Nawarry ¾ księcia z dynastii Burbonów i protestanta. Ten wiszący nad krajem kryzys sukcesyjny stworzył podatny grunt dla ambicji rodu Gwizjuszy. Jako przywódcy Ligi Katolickiej przedstawiali się oni jako obrońcy wiary i tradycyjnej monarchii, choć ich własne roszczenia dynastyczne były co najwyżej wątłe. Liga dążyła więc nie tylko do stłumienia protestantyzmu, lecz także do zmiany prawa salickiego tak, by wykluczyć każdego niekatolika z tronu, eliminując Nawarrę i otwierając drogę do wstąpienia Gwizjusza na tron lub przynajmniej zdominowania królewskiej rady.

Książę Henryk Gwizjusz podczas Dnia Barykad 
Dziewiętnastowieczna ilustracja autorstwa Paula Lehugeura.

 
Henryk III, już wcześniej obciążony reputacją zniewieściałości i politycznego niezdecydowania, coraz bardziej tracił autorytet. Jego próby odzyskania kontroli spotykały się z otwartym sprzeciwem, osiągając kulminację w przełomowym wydarzeniu „Journée des Barricades” (pol. Dzień Barykad) w maju 1588 roku. Podczas tego ludowego powstania w Paryżu, zorganizowanego przez księcia Gwizjusza, mieszkańcy stolicy wznieśli barykady, uwięzili królewskie oddziały i zmusili monarchę do ucieczki z własnego miasta. Było to głębokie upokorzenie, ukazujące rozmiar popularnego poparcia dla Gwizjusza i słabość króla. Wydarzenie to stanowiło bezpośredni atak na symboliczną i faktyczną władzę królewską, jasno pokazując, że Henryk III nie był w stanie kontrolować nawet własnej stolicy, a tym bardziej całego królestwa.
 
Po haniebnej ucieczce z Paryża Henryk III został zmuszony do zwołania Stanów Generalnych w Blois pod koniec 1588 roku. Liga Katolicka, mająca dominujący wpływ wśród deputowanych, narzuciła królowi kolejne warunki: podpisanie edyktu stwierdzającego, że żaden heretyk nigdy nie może odziedziczyć tronu, oraz obsadzenie kluczowych stanowisk administracyjnych członkami Ligi. Zgromadzenie, które miało wzmocnić autorytet monarchy, w rzeczywistości obnażyło jego słabość, czyniąc z króla marionetkę w rękach frakcji. Kryzys królewskiej władzy osiągnął pełnię ¾ poddani, prowadzeni przez charyzmatycznego Gwizjusza, nie tylko sprzeciwili się królowi, lecz także skutecznie ograniczyli jego prerogatywy. Ostateczna i desperacka odpowiedź Henryka III ¾ zabójstwo księcia Gwizjusza oraz jego brata, kardynała Gwizjusza, w grudniu 1588 roku ¾ była próbą odzyskania suwerenności. Choć eliminowała najgroźniejszego rywala, jednocześnie odsunęła od monarchy szerokie rzesze katolickich poddanych, zradykalizowała Ligę i pogrążyła Francję w jeszcze większym chaosie, prowadząc bezpośrednio do zguby samego króla. Walka o sukcesję i władzę królewską przekształciła się tym samym z politycznego sporu w śmiertelny bój o samo istnienie i charakter francuskiej monarchii.

Henryk III odpychający ciało księcia Gwizjusza (1832)
Po prawej stronie widać dwóch mignonów w kaftanach żółtym
i różowym. Ich afektowana postawa oraz  bilbokiet trzymany przez jednego
z nich podkreślają ich frywolny charakter, zgodnie z przedstawieniami
utrwalonymi przez propagandę hugenocką i ligową. 
autor: Charles Durupt

 
Wewnętrzny konflikt we Francji był nierozerwalnie spleciony z szerszymi geopolitycznymi zmaganiami późnego XVI wieku, a ingerencja zewnętrzna stała się istotnym katalizatorem i czynnikiem przedłużającym wojnę trzech Henryków. Szczególnie destabilizującą rolę odegrała Hiszpania pod rządami Filipa II. Gorliwy obrońca kontrreformacji i rywal francuskiej potęgi postrzegał wojny religijne jako okazję do osłabienia Francji, uniemożliwienia sojuszu z Anglią i zabezpieczenia własnych hegemonicznych ambicji w Europie. Filip konsekwentnie wspierał finansowo i militarnie Ligę Katolicką, traktując ją jako narzędzie utrzymywania Francji w stanie wojny domowej i blokowania wstąpienia protestanckiego króla na tron. Liga coraz bardziej uzależniała się od hiszpańskich subsydiów i obietnic interwencji wojskowej, co po zabójstwie Gwizjuszy przerodziło się w jawny sojusz. W ten sposób konflikt francuski stał się wojną zastępczą, w której sama suwerenność Francji zawisła na włosku, zagrożona przez hiszpańskie wpływy.
 
Anglia, pod rządami Elżbiety I, wspierała natomiast Henryka z Nawarry i hugenotów. Protestancka monarchini, otoczona przez katolickich przeciwników, dostrzegała strategiczne znaczenie Francji sprzyjającej protestantom jako przeciwwagi dla hiszpańskiej potęgi. Angielskie subsydia i okazjonalna pomoc militarna, choć mniej znaczące niż wsparcie Hiszpanii dla Ligi, były kluczowe dla sprawy hugenotów, umożliwiając Nawarrze utrzymanie armii i podtrzymywanie roszczeń. Ważną rolę odegrał także papież Sykstus V. Początkowo ekskomunikował Henryka z Nawarry i ogłosił go niezdolnym do objęcia tronu, wzmacniając roszczenia Ligi. Z czasem jednak coraz bardziej obawiał się hiszpańskiej dominacji i radykalizmu Ligi, wyrażając zastrzeżenia wobec ich jawnego podważania prawowitej ¾ choć protestanckiej ¾ linii dynastycznej. Odzwierciedlało to szersze obawy, że hegemonia Hiszpanii mogłaby naruszyć równowagę sił w Europie i przyćmić wpływy samego papiestwa.

 

Bitwa pod Coutras w 1587 roku, w której Henryk z Nawarry zdecydowanie pokonał armię królewską, dodatkowo podkreśliła międzynarodowy wymiar konfliktu. Choć była to przede wszystkim francuska potyczka, jej konsekwencje odbiły się echem w całej Europie, ukazując odporność hugenotów i budząc obawy w Madrycie co do rosnącej potęgi Nawarry. Z kolei klęska hiszpańskiej Armady w sierpniu 1588 roku, choć nie stanowiła bezpośredniej części wojny francuskiej, znacząco wpłynęła na psychologiczny i strategiczny krajobraz. Tymczasowo osłabiła zdolność Hiszpanii do interwencji, choć jej możliwości finansowe pozostały silne. Wplątanie spraw wewnętrznych Francji w szerszą europejską rywalizację sprawiło, że wojna trzech Henryków stała się nie tylko lokalnym konfliktem, lecz kluczowym teatrem kontynentalnej batalii między siłami katolickimi i protestanckimi oraz między aspirującymi hegemonami a tymi, którzy starali się zachować równowagę sił. Zewnętrzna ingerencja pogłębiała wewnętrzne podziały, dostarczała kluczowych zasobów walczącym stronom i sprawiała, że konflikt stawał się długotrwały, krwawy i niemożliwy do rozwiązania bez szerszych reperkusji.
 
Wojna trzech Henryków była także świadkiem gwałtownego wzrostu radykalizmu politycznego oraz pojawienia się idei podważających samą koncepcję monarchii absolutnej. W tym burzliwym środowisku coraz większe znaczenie zyskiwały hasła suwerenności ludu, a nawet tyranobójstwa. Prądy intelektualne Reformacji zrodziły już wcześniej tzw. monarchomachów ¾ teoretyków politycznych, którzy dowodzili prawa do oporu wobec tyranicznych władców, zarówno protestanckich, jak i katolickich, naruszających prawo boskie lub dawne wolności ludu. Choć początkowo był to nurt głównie protestancki (na przykład  z udziałem François Hotmana czy Philippe de Mornaya), Liga Katolicka, coraz bardziej nieustępliwa wobec Henryka III, szybko przejęła podobne argumenty. Radykalizm Ligi najpełniej ujawniał się w Paryżu, gdzie popularni kaznodzieje otwarcie potępiali króla jako tyrana, „polityka” ¾ czyli tego, który przedkłada stabilność państwa nad czystość religijną ¾ oraz potajemnego sympatyka protestantów. Głosili, że monarcha rządzi z łaski Bożej, ale także na mocy przymierza z ludem, które mogło zostać odwołane, jeśli zdradził swoje święte obowiązki wobec Boga i wiary katolickiej.

 
„Journée des Barricades” była spektakularnym przejawem tego ludowego radykalizmu. Paryżanie, zmobilizowani przez propagandę Ligi, uznali, że mają prawo do oporu wobec króla postrzeganego jako zawodzącego w swoich obowiązkach. Po zabójstwie Gwizjuszy przez Henryka III radykalizm ten gwałtownie się nasilił. Liga ogłosiła monarchę nielegalnym tyranem, zwolniła jego poddanych z przysięgi wierności i otwarcie wezwała do jego obalenia. Sorbona ¾ czcigodny wydział teologiczny w Paryżu ¾ formalnie stwierdziła, że naród francuski ma prawo chwycić za broń przeciwko królowi i że zabicie tyrana jest dopuszczalne. Ta intelektualna legitymizacja oporu i królobójstwa dostarczyła Lidze potężnej broni ideologicznej, przekształcając ich walkę z rywalizacji frakcyjnej w postrzeganą świętą wojnę przeciwko skorumpowanej monarchii.

Henryk III przygotowujący się do oblężenia Paryża w 1589 roku (1869)
autor: Arnold Cheffer

Zabójstwo Henryka III przez dominikanina Jacques’a Clémenta w sierpniu 1589 roku, dokonane w chwili, gdy król wraz z Henrykiem z Nawarry oblegał Paryż, było ostatecznym przejawem tego zradykalizowanego antymonarchicznego sentymentu. Clément został w stolicy uczczony jako męczennik, a jego czyn wychwalano jako sprawiedliwy cios wymierzony heretyckiemu tyranowi. Wydarzenie to stanowiło bezprecedensowe wyzwanie wobec boskiego prawa królów, pokazując, że monarcha ¾ nawet katolicki ¾ mógł utracić legitymację w oczach najbardziej pobożnych poddanych, jeśli uznawano go za działającego przeciwko prawdziwej wierze lub dobru publicznemu. Wojna trzech Henryków nie była więc jedynie sporem o sukcesję, lecz także o samą naturę władzy politycznej we Francji, przesuwając granice myśli i praktyki politycznej w sposób, który miał dalekosiężne konsekwencje dla przyszłych relacji między Koroną a jej poddanymi.

 
Konflikt, naznaczony dramatycznymi zabójstwami i nieoczekiwanymi sojuszami, stał się swoistym tyglem, w którym wykuwał się nowy porządek polityczny. Desperacki gambit Henryka III ¾ zabójstwo księcia Gwizjusza i jego brata w grudniu 1588 roku ¾ miał przywrócić autorytet monarchy, lecz okazał się strategicznym błędem. Choć król wyeliminował bezpośrednich rywali, wywołał jeszcze gwałtowniejszą falę oporu. Liga Katolicka, całkowicie zradykalizowana i pozbawiona przywództwa, wypowiedziała królowi otwartą wojnę, piętnując go jako tyrana i mordercę. Zawarła jawny sojusz z Hiszpanią, konsolidując swoją pozycję przeciwko postrzeganemu apostackiemu monarsze. Odizolowany i stojący wobec zjednoczonej, potężnej i mściwej Ligi, Henryk III miał tylko jedną realną możliwość: desperacki i kontrowersyjny sojusz ze swoim protestanckim następcą, Henrykiem z Nawarry, w kwietniu 1589 roku. Ten bezprecedensowy układ katolickiego króla z przywódcą hugenotów był świadectwem skrajności sytuacji ¾ decyzją pragmatyczną, zrodzoną z konieczności, a nie z przekonania. Choć u wielu budził przerażenie, to jednocześnie sygnalizował rodzące się przesunięcie ku wartościowaniu przetrwania państwa ponad czystość wyznaniową. Jak już wspomniano, to kruche przymierze zostało jednak tragicznie przerwane. Podczas wspólnego oblężenia Paryża w sierpniu 1589 roku Henryk III padł ofiarą zamachu dokonanego przez fanatycznego dominikanina Jacques’a Clémenta, gorliwego zwolennika Ligi, który postrzegał monarchę jako zdrajcę wiary katolickiej. Ten akt tyranobójstwa doprowadził do nagłego i haniebnego końca dynastii Walezjuszy, pozostawiając Henryka z Nawarry jako niekwestionowanego dziedzica francuskiego tronu. Z dnia na dzień przywódca hugenotów stał się królem Henrykiem IV Francuskim.

Zabójstwo Henryka III przez Jacques'a Clémenta
autor: Frans Hogenberg

Nowy monarcha odziedziczył jednak królestwo pogrążone w chaosie, z głęboko zakorzenioną Ligą Katolicką, która odmawiała uznania protestanckiego władcy. Bezpośrednie następstwa roku 1589 przyniosły dalszą eskalację konfliktu, gdy Henryk IV musiał walczyć o swoją koronę. Kulminacją tych zmagań była jego słynna konwersja na katolicyzm w 1593 roku („Paryż wart jest mszy”) ¾ decyzja pragmatyczna, która podważyła religijną legitymizację Ligi i utorowała drogę do szerokiego uznania. Wojna trzech Henryków okazała się wydarzeniem przełomowym: oznaczała faktyczny koniec dynastii Walezjuszy i początek panowania Burbonów. Co istotniejsze, zmusiła Francję do zmierzenia się z ograniczeniami religijnej jednolitości i koniecznością budowy scentralizowanej monarchii opartej na pragmatyzmie. Stałe zagrożenie wojną domową oraz ingerencją obcych mocarstw skłoniło Henryka IV do przedłożenia jedności narodowej i stabilności ponad ścisłe trzymanie się jednej konfesji. To właśnie otworzyło drogę do edyktu nantejskiego z 1598 roku, który przyznał hugenotom bezprecedensową tolerancję religijną, oraz do ustanowienia bardziej racjonalnego i absolutystycznego państwa, coraz częściej kierującego się zasadą raison d’état ¾ nadrzędnym interesem państwa, nawet kosztem tradycyjnych względów religijnych czy moralnych. Zabójstwa i wynikająca z nich zmiana dynastii nie były więc przypadkowymi epizodami, lecz gwałtownymi bólami narodzin nowej formy francuskiej monarchii.

 
Podsumowując, wojna trzech Henryków była kluczowym i głęboko destrukcyjnym konfliktem wewnętrznym, który uosabiał wieloaspektowe kryzysy nękające Francję końca XVI wieku. Była kulminacją zakorzenionych napięć religijnych między zradykalizowaną Ligą Katolicką a odpornymi hugenotami, poważnym kryzysem sukcesji dynastycznej zagrażającym legitymacji monarchii oraz erozją królewskiej władzy, która sprowadziła zarówno wewnętrzne bunty, jak i szeroką ingerencję zagraniczną. Konflikt uwydatnił niebezpieczne połączenie ludowej gorliwości religijnej, arystokratycznych ambicji i radykalizacji myśli politycznej, przesuwając granice oporu wobec Korony aż do tyranobójstwa. A jednak z tego tygla wojny domowej wyłonił się nieoczekiwany rezultat. Kolejne zabójstwa księcia Gwizjusza i króla Henryka III, w połączeniu z koniecznością, przed którą stanął Henryk z Nawarry, by walczyć o tron, zmusiły do pragmatycznej rewaluacji francuskiego państwa. Wojna trzech Henryków faktycznie zakończyła religijnie motywowane konflikty, które przez dekady nękały Francję, torując drogę dla stabilnej i potężnej monarchii Burbonów pod rządami Henryka IV. Jego konwersja, edykt nantejski oraz późniejsze wzmocnienie centralnej władzy królewskiej oznaczały fundamentalną zmianę kierunku francuskiego rządzenia. Priorytet przesunął się z egzekwowania jednolitości religijnej za wszelką cenę na osiągnięcie jedności narodowej i stabilności poprzez bardziej świeckie i absolutystyczne podejście. Wojna ta nie była więc jedynie tragicznym epizodem przemocy, lecz przełomowym momentem, który zmusił Francję do pogodzenia jej wewnętrznych podziałów i dał początek bardziej scentralizowanemu, pragmatycznemu i trwałemu państwu, definiującemu jej charakter przez kolejne stulecia.

 
Bibliografia:

1.  Carroll S.: Martyrs and Murderers: The Guise Family and the Making of Europe, Oxford University Press, Oksford – Nowy Jork 2009.
2. Holt M. P.: The French Wars of Religion, 1562–1629, Cambridge University Press, Cambridge 2005.
3. Holt M. P. (red.): Renaissance and Reformation France, 1500–1648, Oxford University Press, Oksford – Nowy Jork 2002.
4. Knecht R. J.: The French Wars of Religion, 1559–1598, Routledge, Londyn – Nowy Jork, 2010 (wydanie trzecie).
5. Nicholls S.: Political Thought in the French Wars of Religion, Cambridge University Press, Cambridge 2011.
6. Salmon J. H. M.: Society in Crisis: France in the Sixteenth Century, Methuen, Londyn 1975.
7. Sedgwick H. D.: Henry of Navarre, Borodino Books, Nowy Jork 2017 (pierwsze wydanie 1930).

 

Ⓒ Agnieszka Różycka