Kamil Janicki – „Damy złotego wieku”

Wydawnictwo: ZNAK HORYZONT

Kraków 2014

Cykl/Seria: Prawdziwe Historie

Wiek XVI uważany jest za złoty wiek polskiego państwa. W tamtym okresie Rzeczpospolita cieszyła się niespotykanymi ani wcześniej, ani później dobrodziejstwami oraz spokojem. Doskonale rozwijała się gospodarka, co działo się za sprawą eksportu zboża, towarów leśnych, a także wołów. Z kolei wywóz towarów z Polski stał się możliwy dopiero po odzyskaniu ziem Pomorza Gdańskiego w konsekwencji zwycięskiej wojny trzynastoletniej. W praktyce z tej prosperity korzystały wszystkie stany społeczne, rozpoczynając od mieszczan, poprzez chłopów, a na szlachcie kończąc. To właśnie ówczesna szlachta ugruntowała swoją dominującą pozycję w państwie i dążyła do jego zintegrowania. Nie bez przyczyny też wprowadzono wtedy nowożytny system pieniężny, jak również ujednolicono monetę w całym kraju.

Za panowania Zygmunta I Starego ostatecznie zostały zakończone wojny polsko-krzyżackie, które trwały od XIV wieku. Spory z Krzyżakami z lat 1519-1521 zostały zwieńczone zawarciem czteroletniego zawieszenia broni, zaś po upływie tego okresu obydwie strony podpisały traktat krakowski, na podstawie którego państwo krzyżackie w Prusach miało zostać zeświecczone oraz przekształcone w księstwo pruskie, które z kolei miało stanowić lenno Polski. W efekcie Albrecht Hohenzollern (1490-1568) będący jeszcze do niedawna Wielkim Mistrzem Zakonu Krzyżackiego, natomiast obecnie władający Prusami Książęcymi, złożył oficjalny hołd lenny, zwany hołdem pruskim, swojemu suwerenowi – Zygmuntowi I Staremu. Było to w Krakowie w dniu 10 kwietnia 1525 roku. Natomiast podpisana w Lublinie w roku 1569 Unia Polsko-Lubelska generowała znacznie ściślejszy, aniżeli do tej pory związek pomiędzy obydwoma państwami, a także przewidywała wzmocnienie zarówno ich potęgi politycznej, jak i militarnej. Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie połączone poprzez unię realną, a nie – jak dotychczas – unię personalną, miały posiadać wspólnego władcę, jeden sejm, tę samą walutę, a także miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną.

W tamtym okresie Polska była naprawdę silnym państwem znanym poza swoimi granicami. Dość dynamicznie rozwijała się tutaj władza szlachecka. Dawne rycerstwo zaczęło stopniowo przekształcać się w posiadaczy ziemskich, co spowodowało wzrost liczby polskiej szlachty, a ta z kolei miała niemały wpływ na politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Wzrost zamożności społeczeństwa oraz znaczenia szlachty stały się możliwe także z powodu pojawienia się kryzysu feudalizmu w Europie zachodniej. Fakt ten spowodował wzrost popytu na polskie zboże, co stopniowo w sposób pośredni doprowadziło do pomnożenia majątku mieszczaństwa. Wydaje się, że jedynie sytuacja materialna chłopów pozostawała wówczas bez większych zmian, ponieważ w dalszym ciągu obowiązywało ich przywiązanie do ziemi oraz pańszczyzna. 

Złoty wiek to również znaczący rozwój miast, które do tej pory pełniły jedynie drugorzędną rolę. Coraz bardziej doceniano handel i rzemiosło, a działo się tak dzięki przywilejom nadawanym osiedlającej się coraz liczniej w Polsce ludności pochodzenia żydowskiego. Tradycyjnie to właśnie Żydzi trudnili się handlem i rzemiosłem. Oprócz tego pojawiły się również instytucje o charakterze finansowym, których celem było udzielanie pożyczek i kredytów nie tylko mieszczanom, ale także zamożnej magnaterii, a nawet rodzinie królewskiej.

Unia Lubelska
obraz powstał 1869 roku
autor: Jan Matejko (1838-1893)

Nie bez znaczenia były także studia podejmowane na włoskich uniwersytetach w Bolonii czy Padwie, które swoją popularność zdobywały głównie wśród szlachty i bogatego mieszczaństwa. Ogromną rolę w propagowaniu w Polsce idei włoskiego renesansu oraz humanizmu odegrał wpływ dworu królowej Bony. Tak więc powoływano do życia nowe szkoły, natomiast Akademia Krakowska zyskała konkurencję w postaci Akademii Lubrańskiej w Poznaniu, jak również kolegiów jezuickich w Wilnie, Braniewie i Pułtusku.

W większych miastach ówczesnej Polski nastąpił rozwój drukarstwa, który był związany z rozwojem szkolnictwa. Fakt ten przyczynił się do usamodzielnienia się języka polskiego. Do tej pory teksty drukowane ukazywały się przede wszystkim w języku łacińskim, który w dalszym ciągu pozostawał najważniejszym językiem nauki. Niemniej, złoty wiek przyniósł popularyzację języka polskiego nie tylko w dziedzinie administracji, ale także w prozie i poezji. Do tego ostatniego przyczyniła się znacząco twórczość Jana Kochanowskiego (1530-1584), Mikołaja Reja (1505-1569), Łukasza Górnickiego (1527-1603), Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572), Stanisława Orzechowskiego (1513-1566), czy też Mikołaja Stępa Szarzyńskiego (ok. 1550-ok. 1581).

W równie dużym stopniu jak nauka, z renesansowych wzorców czerpała także szesnastowieczna architektura. W oparciu o projekty takich włoskich architektów, jak Bartolomeo Berecci (ok. 1480-1537) i Francesco Fiorentino (?-1516) przebudowano królewską siedzibę na Wawelu, powstały też liczne siedziby magnackie w stylu renesansowym, natomiast według projektu Bernardo Morando (ok. 1540-1600) wybudowano Zamość jako wspaniałe miasto renesansowe. Ponadto renesansowe ratusze zachowały się między innymi w Sandomierzu, Poznaniu i Szydłowcu.

W XVI wieku tereny Rzeczpospolitej zamieszkiwali nie tylko katolicy, ale także wyznawcy prawosławia oraz Żydzi, którzy falami napływali do Polski z zachodu Europy, uciekając przed antyżydowskimi pogromami. Była też mniejszość muzułmańska, ormiańska i karaimska. Już w latach 20. XVI wieku do Rzeczpospolitej dotarł luteranizm, a potem kalwinizm oraz inne odłamy wiary protestanckiej. Z kolei kler katolicki był ostro krytykowany za zbyt świecki tryb życia oraz ogólny upadek obyczajów, a to sprzyjało przechodzeniu na protestantyzm zwłaszcza w przypadku mieszczan i szlachty.

To tyle, jeśli chodzi o charakterystykę złotego wieku w Polsce. Teraz skupmy się na najnowszej książce autorstwa Kamila Janickiego. Jak sam tytuł wskazuje Autor swoją uwagę zwrócił na kobiety żyjące w XVI wieku, które pomimo że funkcjonowały w cieniu mężczyzn, to jednak wywarły naprawdę znaczący wpływ na losy Polski. Wszystkie kobiety, które Kamil Janicki „powołał do życia” na kartach swojej książki związane były z dynastią Jagiellonów. Swoją podróż śladem wspomnianych dam Autor rozpoczyna od przybliżenia postaci królowej Bony Sforzy, najpierw ukazując jej rodowód oraz okoliczności śmierci. Prawdę powiedziawszy, to właśnie Bona stanowi tutaj postać centralną. Pomimo że w miarę upływu lat do dynastii Jagiellonów zaczynają dołączać kolejne kobiety, to jednak Bona wciąż pozostaje na warcie niczym strażnik broniący jakiegoś drogocennego skarbu. Dla drugiej i ostatniej żony Zygmunta I Starego takim cennym skarbem bez wątpienia była sukcesja korony. Wszystkie działania, jakich podejmowała się Bona, będąc w Polsce miały na celu zapewnienie nie tylko rozwoju tego, co już Jagiellonowie posiadali, ale przede wszystkim doprowadzenie do przedłużenia dynastii. Historia pokazała, że pazerność jednak nie popłaca i królowa nie skończyła najlepiej. Okoliczności jej śmierci są na to najlepszym przykładem.

Główni bohaterowie książki Damy złotego wieku

górny rząd od lewej: Zygmunt I Stary (1467-1548), Bona Sforza d'Aragona (1494-1557), 
Zygmunt II August (1520-1572), Elżbieta Habsburżanka (1526-1545), 
Barbara Radziwiłłówna (ok. 1520-1551)

dolny rząd od lewej: Katarzyna Habsburżanka (1533-1572), Izabela Jagiellonka (1519-1559), 
Katarzyna Jagiellonka (1526-1583), Zofia Jagiellonka (1522-1575), Anna Jagiellonka (1523-1596)

Wszystkie portrety pochodzą z pracowni Łukasza Cranacha Młodszego (1515-1586) 
i zostały wykonane około 1565 roku.

Jak dowiadujemy się z książki Kamila Janickiego, o Sforzównie pamiętają chyba tylko Polacy, natomiast dla Włochów jest ona niemalże postacią anonimową. Na drodze Królowej Matki przez lata stawały inne młodsze od niej kobiety, które przeważnie budziły w niej niechęć. Kiedy zbyt szybko umierały, to właśnie Bona często była obwiniana o ich śmierć. Dlaczego? Czyżby legenda o jej skłonnościach do pozbywania się wrogów przy pomocy trucizny wcale nie była mitem? A może ta jawna niechęć sprawiła, że ludzie – w tym także jej własny syn – nie potrafili inaczej wyjaśnić rychłych zgonów kobiet, których Bona nie akceptowała, jak tylko poprzez przypisanie królowej morderczych instynktów? W końcu na coś lub na kogoś trzeba było winę zrzucić, prawda? A ponieważ Bona nie była lubiana wśród ówczesnej polskiej szlachty, taka zemsta była jak najbardziej wytłumaczalna.  

Na kartach Dam złotego wieku oprócz Bony Sforzy czytelnik spotyka przede wszystkim żony Zygmunta II Augusta, a także jego ostatnią miłość – Barbarę Giżankę (ok. 1550-1589). O tej ostatniej niewiele można się dowiedzieć, ale też zbyt mało jest źródeł historycznych, które o kochance króla opowiadają. Już w dzieciństwie jedyny syn Zygmunta I Starego został zaręczony z Elżbietą Habsburżanką. Tak więc w końcu nadszedł dzień, w którym późniejsza królowa Polski i wielka księżna litewska przybyła do naszego kraju i zasiadła na tronie. Niestety, Bona nie zapałała do niej sympatią, a i Zygmunt August nie darzył jej choćby najmniejszym uczuciem. W dodatku Elżbieta cierpiała na poważną i nieuleczalną chorobę, więc były raczej niewielkie szanse na powodzenie tego związku.

Chyba najbardziej w historii dynastii Jagiellonów zapisał się romans Zygmunta II Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Pomimo że do królewskiego łoża wkradła się podstępem za przyczyną swoich braci, to jednak była ona największą miłością życia polskiego króla. Ich związek od samego początku był skazany na porażkę, ale zakochany monarcha robił wszystko, aby stało się inaczej. Ostatecznie doprowadził przecież do koronacji Barbary i nawet apodyktyczna matka nie była w stanie temu przeszkodzić. Przedwczesna śmierć Radziwiłłówny również była kojarzona z niecnymi działaniami Bony. Nawet Zygmunt August zarzucał matce przyczynienie się do śmierci jego żony. Robił to tak stanowczo, że w końcu wpadł w obsesję na tym punkcie.

Duch Barbary Radziwiłłówny
obraz pochodzi z 1886 roku
autor: Wojciech Gerson (1831-1901)

Kolejną kobietą, o której wspomina Autor jest Katarzyna Habsburżanka – trzecia żona Zygmunta Augusta i siostra jego pierwszej małżonki. Może i o Katarzynie nie jest zbyt „głośno” na kartach książki, ale na pewno nie jest to postać bez znaczenia. Wiadomo że małżeństwa w tamtym czasie zawierano, kierując się względem politycznym, a kobiety nie miały w tej sprawie nic do powiedzenia, więc można domyślać się, że Katarzyna niechętnie jechała do Polski. Wciąż miała w pamięci swoją starszą siostrę, o której śmierć obwiniała właśnie Zygmunta Augusta. Jakie więc mogło być to nowe małżeństwo polskiego monarchy? Na pewno nieszczęśliwe, zważywszy że od samego początku było podszyte negatywnymi emocjami. Ale z drugiej strony czy w tym kontekście można mówić o jakimkolwiek szczęściu, skoro król wciąż obsesyjnie pragnął zmarłej Barbary Radziwiłłówny?

Ostatnią z kobiet wysuwających się na pierwszy plan jest Anna Jagiellonka – siostra Zygmunta II Augusta. Los naprawdę jej nie oszczędził. Nie dość, że matka ją zaniedbywała, to jeszcze brat zupełnie się o nią nie troszczył. Kiedy po jego śmierci próbowała przejąć stery władzy w państwie, wówczas jedyne, co ją spotkało, to szyderstwo ze strony szlachty. Poniżenia doznała także od mężczyzn. Najpierw ze strony Henryka Walezjusza (1551-1589), a potem Stefana Batorego (1533-1586). Nie dziwi więc fakt, że w końcu zgorzkniała i zdziwaczała. Chyba już tylko po śmierci była w stanie zaznać spokoju. Reszta kobiet pojawiających się na kartach książki znajduje się, jak gdyby nieco w tle, ale to wcale nie znaczy, że nie są one ważne. 

Damy złotego wieku to książka napisana z ogromnym rozmachem. Informacje w niej zawarte są niezwykle cenne, szczególnie dla kogoś, kto interesuje się historią Polski. Czy wiecie skąd wzięło się drugie imię syna Zygmunta I Starego? Dlaczego nazwano go „August”? A może to wcale nie Zygmunt August był odpowiedzialny za upadek dynastii Jagiellonów? Może to sama Bona przyczyniła się do tego przez swoją nierozwagę i brawurę? Tego typu ciekawostek znajdziemy w książce naprawdę sporo.

Chociaż książka nie jest powieścią i nie należy jej w ten sposób traktować, to jednak nie można oprzeć się wrażeniu, że faktycznie czytelnik ma przed sobą porywającą powieść, od której nie można się oderwać. Damy złotego wieku napisane są prostym i płynnym językiem, zaś postacie opisane na kartach książki wręcz ożywają. Czytelnik ma okazję znaleźć się nie tylko na Wawelu czy Zamku Królewskim w Warszawie, ale także w swojej wyobraźni jest w stanie podążać włoskimi uliczkami, które setki lat temu przemierzała Bona Sforza, jadąc do Polski na spotkanie z mężem. 

Oprócz doskonałej treści, czytelnik znajdzie w Damach złotego wieku również szereg ilustracji, które tylko podnoszą walor tej publikacji. W mojej ocenie książka jest rewelacyjna pod każdym względem. Mogłabym o niej jeszcze naprawdę wiele dobrego napisać. Nieważne, że jak niemal każda publikacja o charakterze historycznym, może zawierać drobne przekłamania, bo przecież ilu historyków, tyle opinii, a one wcale nie muszą zgadzać się ze sobą. Damy złotego wieku oceniam przede wszystkim pod względem przyjemności, jaką ta lektura dała mi podczas czytania. A przyjemność okazała się niesamowita. Jeszcze nigdy nie czytałam publikacji biograficznej z takim zainteresowaniem. Naprawdę trudno było mi się od niej oderwać. Myślę, że któregoś dnia do Dam złotego wieku wrócę i po raz kolejny przeniosę się w czasy, kiedy krużganki Wawelu były świadkami zawiązywania się licznych spisków i podejmowania najpoważniejszych politycznych decyzji, a to wszystko działo się oczywiście pod czujnym okiem Bony Sforzy.

Za książkę serdecznie dziękuję Wydawnictwu